سجایای اخلاقی امام زمان
اشاره
سجایا و مکارم اخلاقی امام مهدی علیه السلام را به سه گونه می‌توان توصیف کرد: نخست، بر اساس آیات و روایاتی که در توصیف پیامبر گرامی اسلام وارد شده اند؛ زیرا آن حضرت از نظر ویژگی‌های اخلاقی نیز شبیه ترین مردم به حضرت ختمی مرتبت صلی الله علیه و آلهاست. دوم، بر اساس روایاتی که شباهت‌های آن حضرت با انبیا و اوصیای الهی را بیان کرده اند و سوم بر مبنای روایاتی که به طور خاص به توصیف سجایای اخلاقی آن حضرت پرداخته اند.
الف) شباهت‌ها با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله قرآن کریم
در آیات متعددی به توصیف پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله پرداخته و آن حضرت را به دلیل ویژگی‌های برجسته و منحصر به فردش ستوده است که از آن جمله می‌توان آیات زیر را برشمرد:
۱. خداوند کریم، ویژگی نرم خویی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را یادآور شده است و می‌فرماید اگر چنین نبودی، مردم از پیرامون تو پراکنده می‌شدند:
فَبِما رَحْمَهٍ مِنَ اللّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْکُنْتَ فَظّا غَلیظَ القَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ…. [۱]
پس با بخشایشی از [سوی] خداوند، با آنان نرم خویی ورزیدی و اگر درشت خویی سنگ دل می‌بودی، از دورت می‌پراکندند….
۲. در آیه ای دیگر، خداوند متعال به دل سوزی، احساس مسئولیت، خیرخواهی و مهر و محبت بی پایان رسول خاتم صلی الله علیه و آلهنسبت به امتش اشاره کرده است و می‌فرماید: لَقَدْ جائَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَریصٌ عَلَیْکُم بِالمُؤْمِنینَ رَئُوفٌ رَحِیمٌ. [۲]
بی گمان، پیامبری از [میان] خودتان نزد شما آمده است که هر رنجی ببرید، بر او گران است. بسیار خواستار شماست؛ با مؤمنان، مهربانی بخشاینده است.
۳. یکی دیگر از آیات قرآن، به رحمت بودن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برای همه جهانیان توجه کرده است و می‌فرماید: «وَ ما أَرسَلْناکَ إِلاّ رَحْمَهً لِلْعالَمینَ؛ و تو را جز رحمتی برای جهانیان نفرستاده ایم». [۳]
۴. خداوند در آیه دیگری از قرآن در مقام ستایش خلق و خوی بی نظیر پیامبر اسلام می‌فرماید: «وَ إِنَّکَ لَعَلَی خُلُقٍ عَظِیمٍ؛ و به راستی، تو را خویی است سترگ». [۱]
با توجه به آنچه گذشت، می‌توان گفت خاتم اوصیا نیز چون خاتم پیامبران، مظهر نرم خویی، دل سوزی، خیرخواهی، مهر، محبت، گذشت و خلق و خوی شایسته و سترگ بوده و رحمتی برای همه جهانیان است.
ب) شباهت‌ها با انبیا و اوصیای الهی
امام مهدی علیه السلام خاتم اوصیا و وارث همه انبیا و اولیای پیشین است و بنابراین می‌توان گفت آن حضرت جامع همه صفات و ویژگی‌های نیکوی انبیا و اولیای الهی است. چنان که در یکی از زیارت‌های حضرت صاحب الامر علیه السلام خطاب به ایشان عرض می‌کنیم:
السَّلامُ عَلی وارِثِ الأَنْبیاءِ وَ خاتَمِ الأَوْصِیاءِ… المُنْتَهی إِلَیهِ مَوارِیثُ الأَنْبِیاءِ وَ لَدَیْهِ مَوْجُودٌ آثارُ الأَصْفِیاءِ. [۲]
سلام بر وارث پیامبران و خاتم اوصیا… آن که میراث تمام پیامبران بدو رسیده و آثار همه برگزیدگان نزد او موجود است.
در روایت‌های متعددی بر شباهت امام مهدی علیه السلام با پیامبران الهی تأکید شده است که از جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱. امام مهدی علیه السلام در یکی از خطبه‌هایی که در آغاز قیامش ایراد می‌کند، بر شباهت و یگانگی خود با انبیا و اوصیای الهی تأکید کرده و می‌فرماید:
یا مَعْشَرَ الخلائِقِ أَلا وَ مَنْ أَرادَ أَنْ یَنْظُرَ إِلی آدَمَ وَ شیْثَ فَها أَنَا ذا آدَم وَ شَیْث، أَلا وَ مَن أَرادَ أَنْ یَنْظُرَ إِلی نُوحٍ وَ وَلَدِه سام فَها أَنَا ذا نُوحٌ وَ سامٌ، أَلا وَ مَنْ أَرادَ أَنْ یَنْظُرَ إِلی إِبراهیمَ وَ إِسماعیلَ فَها أَنَا ذا إِبراهِیمُ وَ إِسماعیلُ، أَلا وَ مَنْ أَرادَ أَنْ یَنْظُرَ إِلی مُوسی وَ یُوشَع فَها أَنَا ذا مُوسی وَ یُوشَع، أَلا وَ مَنْ أَرادَ أَنْ یَنْظُرَ إِلی عِیسی وَ شَمْعُونَ فَها أَنَا ذا عِیسی وَ شَمْعُونُ [… ]. [۱]
ای مردم! هر کس می‌خواهد آدم و شیث را بنگرد، اینک منم آدم و شیث. هر کس می‌خواهد نوح و فرزند او سام را نگاه کند، [مرا ببیند] که من همان نوح و سام هستم. هر کس دوست دارد ابراهیم و اسماعیل را مشاهده کند، [به من بنگرد که] منم ابراهیم و اسماعیل. هر کس می‌خواهد به موسی و یوشع نگاه کند، پس این منم موسی و یوشع. هر کس علاقه مند است که عیسی و شمعون را ببیند، پس [مرا نظاره کند که] من همان عیسی و شمعون ام.
۲. در نقل دیگری، آن حضرت خود را سزاوارترین مردم به پیامبران بزرگوار الهی – از آدم علیه السلام تا خاتم پیامبران صلی الله علیه و آله – معرفی می‌کند و می‌فرماید:
[… ] أَیُّهَا النّاسُ مَنْ یُحاجُّنی فی آدَمَ فَأَنا أَوْلَی النّاسِ بِآدَمَ، أَیُّهَا النّاسُ مَن یُحاجُّنی فی نُوحٍ فَأَنَا أَولَی النّاسِ بِنُوحٍ، أَیُّهَا النّاسُ مَنْ یُحاجُّنی فی إِبراهیمَ فَأَنَا أَولَی النّاسِ بِإِبراهیمَ، أَیُّهَا النّاسُ مَنْ یُحاجُّنی فی مُوسی فَأَنَا أَوْلَی النّاسِ بِمُوسی، أَیُّهَا النّاسُ مَنْ یُحاجُّنی فی عیسی فَأَنَا أَوْلَی النّاسِ بِعیسی، أَیُّهَا النّاسُ مَنْ یُحاجُّنی فی مُحمَّدٍ فَأَنَا أَوْلَی النّاسِ بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله. [۲]
ای مردم هر کس با من درباره آدم به بحث پردازد، پس من سزاوارترین مردم به آدم هستم؛ ای مردم هر کس با من درباره نوح محاجّه کند، پس من سزاوارترین مردم به نوحم؛ ای مردم هر کس با من درباره ابراهیم بحث و گفت وگو کند، پس من خود سزاوارترین مردم به ابراهیم هستم؛ ای مردم هر کس درباره موسی با من محاجّه کند، پس من سزاوارترین مردم به موسی هستم؛ ای مردم هر کس با من درباره عیسی بحث و گفت وگو کند، پس من سزاوارترین مردم به عیسی هستم؛ ای مردم هر کس با من درباره محمّد محاجّه کند، پس من سزاوارترین مردم به محمّد علیه السلام هستم.
در برخی روایات پاره ای از شباهت‌های امام مهدی علیه السلام با پیامبران بزرگواری چون حضرت آدم، نوح، ابراهیم، موسی، یوسف، صالح، داوود، سلیمان، ایوب، یونس، عیسی علیهم السلام و محمّد صلی الله علیه و آله بیان شده است که از جمله آنها می‌توان به طول عمر، پنهان بودن ولادت، غیبت از قوم خود، هیبت و شکوهمندی، شیوه قضاوت، جهانداری، برخورداری از گشایش پس از گرفتاری، نورانیت، انقلاب خونین و خروج با شمشیر و… اشاره کرد. [۱]
در زمینه شباهت‌های امام مهدی علیه السلام با اجداد طاهرینش نیز روایت‌های متعددی رسیده است که از جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱. در بخش پایانی خطبه آغاز ظهور امام مهدی علیه السلام که پیش از این به آن اشاره شد، آن حضرت شباهت خود با پدران بزرگوارش را به مردم یادآور می‌شود و می‌فرماید:
[… ] أَلا وَ مَنْ أَرادَ أَنْ یَنْظُرَ إِلی مُحَمَّدٍ وَ أَمیرِالمُؤْمِنینَ صَلَواتُ اللّهُ عَلَیهما فَها أَنَا ذا مُحمَّدٌ صلی الله علیه و آله وَ أَمیرُالمُؤْمِنینَ علیه السلام، أَلا وَ مَنْ أَرادَ أَنْ یَنْظُرَ إِلی الْحَسَنِ وَ الْحُسَینِ علیهماالسلام فَها أَنَا ذَا الْحَسَنُ وَالحُسَینُ، أَلا وَ مَنْ أَرادَ أَنْ یَنْظُرَ إِلی الأَئِمَّهِ مِنْ وُلْدِ الْحُسَینِ علیهم السلام فَها أَنَا ذَا الأَئِمَّهُ علیهم السلام أَجِیبُوا إِلی مَسْأَلَتِی، فَإِنّی أُنَبِّئُکُمْ بِما نُبِّئْتُمْ بِهِ وَ ما لَمْ تُنَبِّئُوا بِه. [۲]
هر کس می‌خواهد به محمّد و امیر مؤمنان – درود خدا بر آنها باد – بنگرد، اینک منم محمّد – درود خدا بر او و خاندانش باد – و امیر مؤمنان – درود خدا بر او باد – هر کس دوست دارد حسن و حسین را مشاهده کند [به من بنگرد که]، منم حسن و حسین هر کس علاقه مند است که به امامان از نسل حسین – درود خدا بر آنها باد – بنگرد [پس اینک به من بنگرد که] من همان امامان – درود خدا بر آنها باد – هستم. به درخواست من پاسخ گویید که من به شما از همه آنچه از آن آگاه شده اید و آنچه از آن آگاه نشده اید، خبر می‌دهم.
۲. در صلوات منسوب به خواجه نصیرالدین طوسی [۱]
ویژگی‌ها و صفاتی که امام مهدی علیه السلام از پدران بزرگوار خویش به ارث برده بیان شده است:
أَللّهُمَّ صَلِّ وَ سَلِّمْ وَ زِدْ وَ بارِکْ عَلی صاحِبِ الدَّعْوَهِ النَّبَوِیَّهِ وَ الصَّوْلَهِ الْحَیْدَرِیَّهِ وَ الْعِصْمَهِ الفاطِمیَّهِ وَ الْحِلْمِ الْحَسَنیَّهِ وَ الشُّجاعَهِ الحُسَیْنیِّهِ وَ العِبادَهِ السَّجادِیَّهِ وَ المَآثِرِ الباقِریَّهِ وَ الآثارِ الجَعْفَریَّهِ، وَ الْعُلُومِ الکاظِمیَّهِ وَ الحُجَجِ الرَّضویَّهِ وَ الْجُودِ التَّقَویَّهِ وَ النَّقاوَهِ النَّقَوِیَّهِ وَ الْهَیْبَهِ الْعَسْکَرِیَّهِ وَ الغَیْبَهِ الإِلهِیَّهِ القائِمِ بِالحَقِّ وَ الدّاعِی إلَی الصِّدقِ المُطْلَقِ،…. [۲]
بارخدایا! رحمت‌های پیاپی فرست و درودهای خجسته خویش ارزانی دار، بر امام بزرگواری که صاحب دعوت محمّدی، صولت حیدری، عصمت فاطمی، حلم حسنی، شجاعت حسینی، عبادت سجادی، مفاخر باقری، آثار جعفری،علوم کاظمی، حجج رضوی، جود تقوی، نقاوت (پاکی) نقوی، هیبت عسکری و غیبت الاهی است. آن قائم به حق و دعوت کننده به سوی حقّ مطلق….
در برخی روایات به ویژگی‌های کلی امامان معصوم علیهم السلام؛ یعنی ویژگی‌هایی که در همه آنها مشترک است، اشاره است که با توجه به آنها نیز می‌توان به برخی از اوصاف امام مهدی علیه السلام دست یافت. برخی از این روایات به شرح زیر است:
۱. امام صادق علیه السلام در پاسخ این پرسش که امام چگونه شناخته می‌شود، می‌فرماید:
بالسَّکینهِ و الوَقارِ [… ] وَ تَعرِفُهُ بِالحَلالِ و الحَرامِ وَ بِحاجَهِ النّاسِ إلَیهِ و لایَحْتاجُ إلی أَحَدٍ. [۱]
[امام را] با آرامش و وقار [… ] و نیز با حلال و حرام و نیازمندی مردم به او، در صورتی که او خود به هیچ کس نیاز ندارد [، می‌توان شناخت].
۲. امام رضا علیه السلام در بیان ویژگی کلی امامان معصوم علیهم السلام، سخنان ارزشمندی دارد که بر اساس آن می‌توان به توصیف امام مهدی علیه السلام نیز پرداخت. آن حضرت می‌فرماید:
یَکونُ أَوْلی بِالنّاسِ مِنْهُمْ بِأَنْفُسِهِمْ، و أَشفَقَ عَلَیْهِمْ مِنْ آبائِهِمْ و أُمَّهاتِهِمْ و یَکُونُ أشَدَّ النّاسِ تَواضُعا لِلّهِ، عَزَّ وَ جَلَّ، و یَکوُنُ آخَذَ النّاسِ بِما یَأمُرُ بِهِ و أَکَفَّ النّاسِ عَمّا یَنهی عَنْهُ. [۲]
او به مردم از خودشان سزاوارتر و از پدران و مادرانشان برای آنها دل سوزتر است. او از همه مردم در برابر خدا، متواضع تر و در عمل به آنچه خود بدان فرمان می‌دهد، سخت کوش تر و در دوری گزیدن از آنچه خود از آن نهی می‌کند، خوددارتر است.
۳. حضرت رضا علیه السلام در ادامه می‌فرماید:
دَلالَتُهُ فِی العِلمِ وَ استِجابَهِ الدَّعْوَهِ و کُلِّ ما أَخْبَرَ بِهِ مِنَ الحَوادِثِ الَّتی تَحْدُثُ قَبلَ کَوْنِها، فَذلِکَ بَعهدٍ مَعهُودٍ إِلَیهِ مِنْ رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آلهتَوارَثَهُ عَنْ آبائِهِ عَنهُ. [۱]
او [با دو نشانه] شناخته می‌شود: دانش [بی کران] و استجابت دعا و اینکه او از همه رویدادها، پیش از رخ دادنشان خبر می‌دهد. همه اینها به سبب پیمانی است که از سوی پیامبر خدا با او بسته شده و وی آن را به وسیله پدران خود از آن حضرت به ارث برده است.
خلاصه سخن اینکه آخرین پیشوای معصوم علیه السلام همه صفات کمال و خصال شایسته اجداد طاهرینش را به ارث برده و در تقوا و پرهیزکاری، عبادت و بندگی، طهارت و پاکیزگی، عصمت و پاکدامنی، درایت و تیزبینی، حکمت و فرزانگی، بلاغت و سخنوری، شجاعت و جنگاوری، فتوت و مردانگی، صلابت و پایداری، حلم و بردباری، سخاوت و بخشندگی، جلالت و شکوهمندی، عطوفت و مهرورزی، تواضع و فروتنی و… سرآمد همه جهانیان است. [۲]
———-
[۱]: سوره آل عمران ۳، آیه ۱۵۹.
[۲]: سوره توبه ۹، آیه ۱۲۸.
[۳]: سوره انبیاء ۲۱، آیه ۱۰۷.
[۱]: سوره قلم ۶۸، آیه ۴.
[۲]: بحار الأنوار، ج ۹۹، ص ۱۰۱؛ مفاتیح الجنان، زیارت حضرت صاحب الأمر به نقل از سیّد بن طاووس.
[۱]: بحار الأنوار، ج ۵۱، ص ۹، به نقل از: امام صادق علیه السلام.
[۲]: کتاب الغیبه نعمانى، باب ۱۰، ص ۱۸۲، ح ۳۰. به نقل از امام باقر علیه السلام.
[۱]: ر. ک: کمال الدین و تمام النعمه، ج ۱، ص ۳۲۲، ح ۳، ۴ و ۵؛ ص ۳۲۹، ح ۱۱ و ۱۲؛ ج ۲، ص ۳۴۰، ح۱۸؛ ص ۳۴۱، ح ۲۱؛ ص ۳۴۵، ح ۳۱، صص ۳۵۰ و ۳۵۱، ح ۴۶؛ صص ۳۵۴-۳۵۷، ح ۵۳؛ مکیال المکارم، ج ۱، ص ۱۹۴-۲۵۱.
[۲]: بحار الأنوار، ج ۵۱، ص ۹.
[۱]: این صلوات که داراى چهارده بند است و در توسل به ذیل عنایات چهارده معصوم علیهم السلام انشا شده است، به «دوازده امام خواجه نصیر» شهرت یافته است. نسخه هاى خطى و چاپى آن در دسترس است، از جمله در کتاب مفتاح. در نسخه ها، گاه اختلافى در ضبط وجود دارد. بند چهاردهم که در بالا آورده شد، از مجموعه اى از نسخه هاى خطى نقل و جمله اى از آن از روى نسخه اى چاپى تکمیل شده است محمّد رضا حکیمى، خورشید مغرب: غیبت، انتظار، تکلیف، چاپ اول: تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، ۱۳۶۲، ص ۱۷۷.
[۲]: همان، صص ۱۷۵ و ۱۷۶.
[۱]: کتاب الغیبه نعمانى، باب ۱۳، ص ۲۴۲، ح ۴۰.
[۲]: بحار الأنوار، ج ۲۵، ص ۱۱۷، ح ۱.
[۱]: همان، ص ۱۱۸.
[۲]: براى مطالعه بیشتر در این زمینه ر. ک: مکیال المکارم، ج ۱، صص ۲۵۱-۲۵۷.
[معرفت امام زمان علیه السلام و تکلیف منتظران – جلد ۱، صفحه ۴۳]