غیبت امام زمان علیه السلام
اشاره
شايد بتوان گفت در طول تاريخ، هيچ موضوعي به اندازه قيام مصلحي جهاني كه بشر را به سوي سعادت و نيك بختي ابدي رهنمون مي‌سازد و داد مظلومان را از ظالمان بازمي ستاند، فكر آدميان را به خود مشغول نداشته است. ازاين رو، اقوام و مذاهب گوناگون به نوعي در انتظار ظهور ابرمردي به سر مي‌برند كه نماد تمام آرمان‌هاي بشر به شمار مي‌آيد تا سرانجام روزي جهان را از عدل و داد پرسازد.
در اين ميان، اعتقادي كه ميان مسلمانان به ويژه شيعيان در مورد قيام و انقلاب مهدي موعود عليه السلام به عنوان مصلح كل و منجي بشر وجود دارد، در عين دارا بودن جنبه‌هاي آرماني، از ريشه‌هاي عميق و مستحكم مكتبي برخوردار بوده و متكي بر سخنان ترديدناپذير پيشوايان معصوم دین است.
علما و متفكران اسلامي نيز در طول قرون، با بيان احاديث پيشوايان دين در زمينه ظهور قائم آل محمد صلي الله عليه و آله، اين اعتقاد را ترويج داده و با پاسداري از انديشه مهدويت و تحكيم مباني فكري انتظار ظهور مصلح جهاني، به شبهه‌هاي مخالفان در اين زمينه پاسخ گفته و بر استواري اين انديشه افزوده اند.
تقسيم بندي دوران غيبت
پيش از آنكه وارد بحث مفهوم غيبت امام عصر عليه السلام شويم، بهتر است به اين پرسش پاسخ دهيم كه دليل تقسيم بندي غيبت آن حضرت به غيبت صغرا و غيبت كبرا چه بوده و تفاوت اين دو در چيست؟ اصولاً مرز زماني مشخص كننده اين دو غيبت از يكديگر چگونه تعيين مي‌شود؟
در روايات ما به طور مكرر از دو غيبت آن حضرت سخن به ميان آمده و از سال‌ها پيش از تولد امام مهدي عليه السلام بر اين موضوع تصريح شده است كه حضرتش دو غيبت خواهند داشت كه هر يك با ديگري متفاوت است. در اينجا به چند روايت كه در اين زمينه وارد شده است، اشاره مي‌كنيم:
شيخ طوسي (۳۸۵ – ۴۶۰ه. ق) در كتاب الغيبة، حديثي از امام صادق عليه السلام نقل مي‌كند كه در آن، امام خطاب به يكي از اصحاب خود مي‌فرمايد: «يا حازِمُ إِنَّ لِصاحِبِ هذَا الأَمرِ غَيبَتَينِ يَظهَرُ فِي الثّانِيَةِ… ؛ اي حازم! بدان كه براي صاحب اين امر دو غيبت است كه پس از دومين غيبت، ظهور خواهد كرد». [۱]
همچنين امين الاسلام طبرسي (م ۵۴۸ ه. ق) در كتاب إعلام الوري، حديثي را نقل مي‌كند
كه در آن، ابوبصير خطاب به امام صادق عليه السلام عرض مي‌كند: «ابوجعفر [حضرت باقر] عليه السلام مي‌فرمود كه براي قائم آل محمد صلي الله عليه و آله، دو غيبت است كه يكي از ديگري كوتاه تر است. [نظر شما در اين مورد چيست؟ ]» امام در پاسخ ابوبصير مي‌فرمايد: «نَعَم يا أَبابَصيرٍ إِحديهُما أَطوَلُ مِنَ الأُخري… ؛ آري اي ابوبصير! [چنان كه گفتي، ]يكي از اين دو غيبت از ديگري طولاني تر خواهد بود». [۲]
محمد بن ابراهيم نعماني (م ۳۶۰ ه. ق) در كتاب الغيبة، روايت ديگري را از امام صادق عليه السلام نقل مي‌كند كه در آنجا امام مي‌فرمايد:
إِنَّ لِصاحِبِ هذَا الأَمرِ غَيبَتَينِ إِحديهُما تَطُولُ حَتّي يَقُولَ بَعضُهُم: ماتَ وَ بَعضُهُم يَقُولُ قُتِلَ وَ بَعضُهُم يَقُولُ: ذَهَبَ…. [۱]
براي صاحب اين امر دو غيبت است كه يكي از آنها چنان به درازا مي‌كشد كه بعضي مي‌گويند: [آن حضرت] ديگر مرده است و بعضي ديگر مي‌گويند: او به قتل رسيده است و بعضي هم مي‌گويند: او ديگر رفته است….
نعماني پس از بيان نه حديث كه همين مضمون حديث بالا را دارند، مي‌نويسد:
احاديثي كه در آنها وارد شده است امام قائم عليه السلام دو غيبت دارد، همه از جمله احاديثي هستند كه نزد ما صحيح به حساب مي‌آيند و خداوند نيز صدق گفتار امامان ما را آشكار ساخته است. [۲]
ايشان در ادامه كلامش به تعريف غيبت صغرا و غيبت كبرا پرداخته است:
نخستين غيبت آن حضرت، غيبتي است كه در آن، نمايندگاني از طرف امام به عنوان واسطه ميان مردم و آن حضرت منصوب شده اند كه
در ميان مردم آشكارا به سر مي‌برند و به واسطه آنها مشكلات علمي مردم حل و پاسخ پرسش‌ها و معضل‌هاي آنها داده مي‌شود. اين غيبت، غيبت كوتاهي است كه مدت آن به سر آمده و زمان آن گذشته است. غيبت دوم، غيبتي است كه در آن، واسطه‌ها و نمايندگاني [كه ميان مردم و امام عصر وجود داشتند]، به دليل مصلحتي كه خداوند اراده كرده است، برداشته شده اند. [۳]
حال كه با نمونه‌هايي از سخنان ائمه اطهار عليهم السلام در مورد غيبت صغرا و غيبت كبرا آشنا شديد، بهتر است به پاسخ اين پرسش بپردازيم كه از نظر زماني، دو غيبت چگونه از يكديگر تفكيك مي‌شوند؟
علماي شيعه در مورد زمان پايان غيبت صغرا با يكديگر اختلاف نظر ندارند، ولي در مورد اينكه غيبت صغرا از چه زماني آغاز شده است، ميان آنان اختلاف وجود دارد. برخي معتقدند اين غيبت با تولد امام عصر عليه السلام آغاز شده است و برخي ديگر بر اين عقيده اند كه آغاز آن با وفات پدر ارجمند آن حضرت، امام حسن عسكري عليه السلام بوده است.
شيخ مفيد (م ۴۱۳ ه. ق) در كتاب الإرشاد، قول اول را پذيرفته است:
غيبت كوتاه تر آن حضرت از زمان تولد ايشان شروع شده و تا زماني كه رابطه شيعيان با آن جناب از طريق نمايندگان و واسطه‌ها نيز قطع مي‌شود، ادامه مي‌يابد. غيبت طولاني تر نيز از زمان پايان غيبت اول تا روزي كه حضرتش قيام خود را با شمشير آغاز كند، به درازا خواهد كشيد. [۱]
طبرسي (م ۵۴۸ ه. ق) نيز در كتاب إعلام الوري همين قول را پذيرفته و مدت غيبت صغرا را هفتاد و چهار سال ذكر كرده است؛ [۲]
يعني از سال ۲۵۵ ه. ق (زمان تولد امام زمان عليه السلام) تا سال ۳۲۹ ه. ق (سال وفات آخرين نايب از نواب چهارگانه امامعصر عليه السلام). برخي از فقيهان و محدثان بزرگ شيعه و همچنين بسياري از تاريخ نگاران، آغاز غيبت صغرا را از زمان تولد حضرت مهدي عليه السلام محاسبه كرده، ولي گروهي ديگر، ابتداي غيبت صغرا را سال ۲۶۰ ه. ق؛ يعني سال وفات حضرت امام حسن عسكري عليه السلامگرفته اند كه بدين ترتيب، مدت غيبت صغرا نزديك به ۶۹ سال خواهد بود.
نويسنده كتاب تاريخ الغيبة الصغري در كتاب خود تلاش كرده است با بيان دلايلي، قولي را كه مبدأ غيبت صغرا را تولد امام عصر عليه السلام مي‌داند، رد و ثابت كند كه ابتداي غيبت صغرا در حقيقت، از زمان امام حسن عسكري عليه السلام بوده است. در اينجا استدلال ايشان را براي اين موضوع، به اختصار مي‌آوريم و تحقيق بيشتر در اين زمينه را به فرصتي ديگر وا مي‌گذاريم:
تعيين نواب اربعه به عنوان واسطه ميان امام عصر عليه السلام و شيعيان حضرتش پس از وفات امام حسن عسكري عليه السلام صورت مي‌گيرد و از طرف ديگر، وجه تمايز اصلي زمان غيبت كبرا و غيبت صغرا، وجود همين نواب و واسطه‌هاي ارتباطي است كه تنها در زمان غيبت صغرا عهده دار ابلاغ پيام‌هاي حضرت صاحب الزمان عليه السلام هستند و پس از آن، ارتباط حضرتش به كلي با مردم قطع مي‌شود. ازاين رو، بايد بگوييم كه غيبت صغرا در اصل از زمان وفات امام حسن عسكري عليه السلام و تعيين اولين نايب خاص آغاز مي‌شود. [۱]
از آنچه تاكنون گفته شد، دريافتيم كه غيبت كبرا از نظر زماني به آن محدوده زماني گفته مي‌شود كه آغازش سال ۳۲۹ه. ق؛ سال وفات آخرين سفير و نماينده خاص آن حضرت؛ يعني ابوالحسن علي بن محمد سمري است و پايانش روزي است كه به امر حق تعالي، مهدي موعود عليه السلام قيام خود را آغاز كند.
———-
[۱]: كتاب الغيبة طوسى، ص ۲۶۱.
[۲]: إعلام الورى بأعلام الهدى، ص ۴۱۶.
[۱]: كتاب الغيبة نعمانى، صص ۱۷۱ و ۱۷۲.
[۲]: همان، صص ۱۷۳ و ۱۷۴.
[۳]: همان.
[۱]: الإرشاد، ج ۲، ص ۳۴۰.
[۲]: إعلام الورى بأعلام الهدى، ص ۴۱۶.
[۱]: تاريخ الغيبة الصغرى، ص ۳۴۱ به بعد.
[معرفت امام زمان علیه السلام و تکلیف منتظران – جلد ۱، صفحه ۸۵]