غیبت امام زمان علیه السلام
اشاره
شاید بتوان گفت در طول تاریخ، هیچ موضوعی به اندازه قیام مصلحی جهانی که بشر را به سوی سعادت و نیک بختی ابدی رهنمون می‌سازد و داد مظلومان را از ظالمان بازمی ستاند، فکر آدمیان را به خود مشغول نداشته است. ازاین رو، اقوام و مذاهب گوناگون به نوعی در انتظار ظهور ابرمردی به سر می‌برند که نماد تمام آرمان‌های بشر به شمار می‌آید تا سرانجام روزی جهان را از عدل و داد پرسازد.
در این میان، اعتقادی که میان مسلمانان به ویژه شیعیان در مورد قیام و انقلاب مهدی موعود علیه السلام به عنوان مصلح کل و منجی بشر وجود دارد، در عین دارا بودن جنبه‌های آرمانی، از ریشه‌های عمیق و مستحکم مکتبی برخوردار بوده و متکی بر سخنان تردیدناپذیر پیشوایان معصوم دین است.
علما و متفکران اسلامی نیز در طول قرون، با بیان احادیث پیشوایان دین در زمینه ظهور قائم آل محمد صلی الله علیه و آله، این اعتقاد را ترویج داده و با پاسداری از اندیشه مهدویت و تحکیم مبانی فکری انتظار ظهور مصلح جهانی، به شبهه‌های مخالفان در این زمینه پاسخ گفته و بر استواری این اندیشه افزوده اند.
تقسیم بندی دوران غیبت
پیش از آنکه وارد بحث مفهوم غیبت امام عصر علیه السلام شویم، بهتر است به این پرسش پاسخ دهیم که دلیل تقسیم بندی غیبت آن حضرت به غیبت صغرا و غیبت کبرا چه بوده و تفاوت این دو در چیست؟ اصولاً مرز زمانی مشخص کننده این دو غیبت از یکدیگر چگونه تعیین می‌شود؟
در روایات ما به طور مکرر از دو غیبت آن حضرت سخن به میان آمده و از سال‌ها پیش از تولد امام مهدی علیه السلام بر این موضوع تصریح شده است که حضرتش دو غیبت خواهند داشت که هر یک با دیگری متفاوت است. در اینجا به چند روایت که در این زمینه وارد شده است، اشاره می‌کنیم:
شیخ طوسی (۳۸۵ – ۴۶۰ه. ق) در کتاب الغیبه، حدیثی از امام صادق علیه السلام نقل می‌کند که در آن، امام خطاب به یکی از اصحاب خود می‌فرماید: «یا حازِمُ إِنَّ لِصاحِبِ هذَا الأَمرِ غَیبَتَینِ یَظهَرُ فِی الثّانِیَهِ… ؛ ای حازم! بدان که برای صاحب این امر دو غیبت است که پس از دومین غیبت، ظهور خواهد کرد». [۱]
همچنین امین الاسلام طبرسی (م ۵۴۸ ه. ق) در کتاب إعلام الوری، حدیثی را نقل می‌کند
که در آن، ابوبصیر خطاب به امام صادق علیه السلام عرض می‌کند: «ابوجعفر [حضرت باقر] علیه السلام می‌فرمود که برای قائم آل محمد صلی الله علیه و آله، دو غیبت است که یکی از دیگری کوتاه تر است. [نظر شما در این مورد چیست؟ ]» امام در پاسخ ابوبصیر می‌فرماید: «نَعَم یا أَبابَصیرٍ إِحدیهُما أَطوَلُ مِنَ الأُخری… ؛ آری ای ابوبصیر! [چنان که گفتی، ]یکی از این دو غیبت از دیگری طولانی تر خواهد بود». [۲]
محمد بن ابراهیم نعمانی (م ۳۶۰ ه. ق) در کتاب الغیبه، روایت دیگری را از امام صادق علیه السلام نقل می‌کند که در آنجا امام می‌فرماید:
إِنَّ لِصاحِبِ هذَا الأَمرِ غَیبَتَینِ إِحدیهُما تَطُولُ حَتّی یَقُولَ بَعضُهُم: ماتَ وَ بَعضُهُم یَقُولُ قُتِلَ وَ بَعضُهُم یَقُولُ: ذَهَبَ…. [۱]
برای صاحب این امر دو غیبت است که یکی از آنها چنان به درازا می‌کشد که بعضی می‌گویند: [آن حضرت] دیگر مرده است و بعضی دیگر می‌گویند: او به قتل رسیده است و بعضی هم می‌گویند: او دیگر رفته است….
نعمانی پس از بیان نه حدیث که همین مضمون حدیث بالا را دارند، می‌نویسد:
احادیثی که در آنها وارد شده است امام قائم علیه السلام دو غیبت دارد، همه از جمله احادیثی هستند که نزد ما صحیح به حساب می‌آیند و خداوند نیز صدق گفتار امامان ما را آشکار ساخته است. [۲]
ایشان در ادامه کلامش به تعریف غیبت صغرا و غیبت کبرا پرداخته است:
نخستین غیبت آن حضرت، غیبتی است که در آن، نمایندگانی از طرف امام به عنوان واسطه میان مردم و آن حضرت منصوب شده اند که
در میان مردم آشکارا به سر می‌برند و به واسطه آنها مشکلات علمی مردم حل و پاسخ پرسش‌ها و معضل‌های آنها داده می‌شود. این غیبت، غیبت کوتاهی است که مدت آن به سر آمده و زمان آن گذشته است. غیبت دوم، غیبتی است که در آن، واسطه‌ها و نمایندگانی [که میان مردم و امام عصر وجود داشتند]، به دلیل مصلحتی که خداوند اراده کرده است، برداشته شده اند. [۳]
حال که با نمونه‌هایی از سخنان ائمه اطهار علیهم السلام در مورد غیبت صغرا و غیبت کبرا آشنا شدید، بهتر است به پاسخ این پرسش بپردازیم که از نظر زمانی، دو غیبت چگونه از یکدیگر تفکیک می‌شوند؟
علمای شیعه در مورد زمان پایان غیبت صغرا با یکدیگر اختلاف نظر ندارند، ولی در مورد اینکه غیبت صغرا از چه زمانی آغاز شده است، میان آنان اختلاف وجود دارد. برخی معتقدند این غیبت با تولد امام عصر علیه السلام آغاز شده است و برخی دیگر بر این عقیده اند که آغاز آن با وفات پدر ارجمند آن حضرت، امام حسن عسکری علیه السلام بوده است.
شیخ مفید (م ۴۱۳ ه. ق) در کتاب الإرشاد، قول اول را پذیرفته است:
غیبت کوتاه تر آن حضرت از زمان تولد ایشان شروع شده و تا زمانی که رابطه شیعیان با آن جناب از طریق نمایندگان و واسطه‌ها نیز قطع می‌شود، ادامه می‌یابد. غیبت طولانی تر نیز از زمان پایان غیبت اول تا روزی که حضرتش قیام خود را با شمشیر آغاز کند، به درازا خواهد کشید. [۱]
طبرسی (م ۵۴۸ ه. ق) نیز در کتاب إعلام الوری همین قول را پذیرفته و مدت غیبت صغرا را هفتاد و چهار سال ذکر کرده است؛ [۲]
یعنی از سال ۲۵۵ ه. ق (زمان تولد امام زمان علیه السلام) تا سال ۳۲۹ ه. ق (سال وفات آخرین نایب از نواب چهارگانه امامعصر علیه السلام). برخی از فقیهان و محدثان بزرگ شیعه و همچنین بسیاری از تاریخ نگاران، آغاز غیبت صغرا را از زمان تولد حضرت مهدی علیه السلام محاسبه کرده، ولی گروهی دیگر، ابتدای غیبت صغرا را سال ۲۶۰ ه. ق؛ یعنی سال وفات حضرت امام حسن عسکری علیه السلامگرفته اند که بدین ترتیب، مدت غیبت صغرا نزدیک به ۶۹ سال خواهد بود.
نویسنده کتاب تاریخ الغیبه الصغری در کتاب خود تلاش کرده است با بیان دلایلی، قولی را که مبدأ غیبت صغرا را تولد امام عصر علیه السلام می‌داند، رد و ثابت کند که ابتدای غیبت صغرا در حقیقت، از زمان امام حسن عسکری علیه السلام بوده است. در اینجا استدلال ایشان را برای این موضوع، به اختصار می‌آوریم و تحقیق بیشتر در این زمینه را به فرصتی دیگر وا می‌گذاریم:
تعیین نواب اربعه به عنوان واسطه میان امام عصر علیه السلام و شیعیان حضرتش پس از وفات امام حسن عسکری علیه السلام صورت می‌گیرد و از طرف دیگر، وجه تمایز اصلی زمان غیبت کبرا و غیبت صغرا، وجود همین نواب و واسطه‌های ارتباطی است که تنها در زمان غیبت صغرا عهده دار ابلاغ پیام‌های حضرت صاحب الزمان علیه السلام هستند و پس از آن، ارتباط حضرتش به کلی با مردم قطع می‌شود. ازاین رو، باید بگوییم که غیبت صغرا در اصل از زمان وفات امام حسن عسکری علیه السلام و تعیین اولین نایب خاص آغاز می‌شود. [۱]
از آنچه تاکنون گفته شد، دریافتیم که غیبت کبرا از نظر زمانی به آن محدوده زمانی گفته می‌شود که آغازش سال ۳۲۹ه. ق؛ سال وفات آخرین سفیر و نماینده خاص آن حضرت؛ یعنی ابوالحسن علی بن محمد سمری است و پایانش روزی است که به امر حق تعالی، مهدی موعود علیه السلام قیام خود را آغاز کند.
———-
[۱]: کتاب الغیبه طوسى، ص ۲۶۱.
[۲]: إعلام الورى بأعلام الهدى، ص ۴۱۶.
[۱]: کتاب الغیبه نعمانى، صص ۱۷۱ و ۱۷۲.
[۲]: همان، صص ۱۷۳ و ۱۷۴.
[۳]: همان.
[۱]: الإرشاد، ج ۲، ص ۳۴۰.
[۲]: إعلام الورى بأعلام الهدى، ص ۴۱۶.
[۱]: تاریخ الغیبه الصغرى، ص ۳۴۱ به بعد.
[معرفت امام زمان علیه السلام و تکلیف منتظران – جلد ۱، صفحه ۸۵]