منابع مطالعاتی مهدویت
اشاره
در فصل پيش با مؤلفه‌هاي دو ديدگاه مهمي كه در زمينه شناخت باور مهدوي و فرهنگ انتظار وجود دارد آشنا شديم. در اين فصل براي آشنايي بيشتر خوانندگان با ديدگاه‌هاي يادشده به بررسي منابعي مي‌پردازيم كه بر اساس هر يك از اين ديدگاه‌ها تدوين و منتشر شده اند.
الف) منابع ديدگاه كلامي – تاريخي
پرداختن به همه كتاب‌هايي كه از قرن‌ها پيش تاكنون با ديدگاه ياد شده نوشته شده اند، در گنجايش اين پژوهش نيست. پس به ناچار، تنها عنوان ها، نويسندگان و سرفصل‌هاي برخي از مهم ترين اين كتاب‌ها را كه در واقع، مصادر اصلي باور مهدوي شيعي به شمار مي‌آيند، به ترتيب تاريخ مي‌آوريم.
يك – كتاب‌هاي كهن
اين كتاب‌ها در شمار مجموعه كتاب‌هاي حديثي يا تاريخي شيعه اند كه بخشي از آنها به بررسي ابعاد اعتقادي و تاريخي باور مهدوي اختصاص يافته است:
۱. الكافي، محمد بن يعقوب كليني (م ۳۲۸ يا ۳۲۹ ه. ق)، ۸ جلد، چاپ چهارم: تهران، دارالكتب الإسلاميه، ۱۳۶۵.
كتاب الكافي جزو كتاب‌هاي چهارگانه (كتب اربعه) روايي شيعه است. اين مجموعه هشت جلدي در مجموع بين ۱۶ تا ۱۸ هزار روايت را در خود جمع كرده و شامل سه بخش كلي اصول (جلد ۱ و ۲)، فروع (جلد ۳ – ۷) و روضه (جلد ۸) است. «اصول كافي»، دربردارنده روايات اعتقادي، «فروع كافي»، دربردارنده روايات فقهي و عبادي و «روضه كافي» شامل روايات اخلاقي و موضوع‌هاي پراكنده ديگر است. جلد اول و دوم كتاب الكافي كه مباحث اعتقادي را دربردارد، با عنوان اصول كافي در چهارجلد ترجمه شده و در دست رس همه علاقه مندان به معارف شيعي قرار گرفته است. [۱] بخش بزرگي از جلد اول (متن عربي) اين كتاب (صص ۱۶۸ – ۵۵۴) با عنوان «كتاب الحجّة» به مباحث مختلف مرتبط با موضوع امامت، اعم از مباحث نظري و تاريخي اختصاص دارد. برخي از موضوع‌هايي كه در ابواب مختلف اين كتاب بدان‌ها پرداخته شده، به اين شرح است: وجود حجت خدا در هستي؛ ويژگي‌هاي امامان معصوم عليهم السلام؛ دلايل امامت هر يك از امامان شيعه از جمله امام مهدي عليه السلام؛ كساني كه در دوران غيبت امام مهدي عليه السلام را ديده اند؛ ويژگي‌هاي عصر غيبت؛ نهي از تعيين وقت براي ظهور و…. در ادامه همين كتاب با عنوان «ابواب التاريخ»، شاهد تاريخ زندگاني پيامبر اعظم صلي الله عليه و آله و امامان معصوم عليهم السلام هستيم. گفتني است در جلد هشتم الكافي نيز به صورت پراكنده، احاديثي در زمينه برخي ويژگي‌هاي آخرالزمان، نشانه‌هاي ظهور و مانند آن آمده است. [۱]
عزيزاني كه علاقه مندند مباحث ياد شده را در متن ترجمه شده جست وجو كنند، مي‌توانند به جلد اول اين كتاب (صص ۲۳۶ – ۳۹۵) و جلد دوم آن مراجعه كنند.
۲. كمال الدين و تمام النعمة، ابوجعفرمحمد بن علي بن الحسين، معروف به ابن بابويه و شيخ صدوق (م ۳۸۱ ه. ق)، ۲ جلد، تحقيق و تصحيح: علي اكبر غفاري، ترجمه: منصور پهلوان، چاپ اول: قم، سازمان چاپ و نشر دارالحديث، ۱۳۸۰.
چنان كه شيخ صدوق رحمه الله در مقدمه اين كتاب آورده، امام مهدي عليه السلامدر رؤيايي صادقه، دستور نگارش كتاب ياد شده را به ايشان داده است. كتاب كمال الدين و تمام النعمة كه يكي از مصادر منحصر به فرد موضوع مهدويت به شمار مي‌آيد، مشتمل بر يك مقدمه و ۵۸ باب است. در مقدمه اين كتاب، به برخي شبهه‌ها در مورد امام مهدي عليه السلامپاسخ داده شده و در ابواب كتاب، موضوع‌هاي متنوعي بررسي شده است. برخي از موضوع‌هاي بررسي شده در اين ابواب به اين شرح است: احوال كساني كه عمرهاي طولاني داشته اند؛ دلايل نياز مردم به امام؛ رواياتي كه از پيامبر اعظم صلي الله عليه و آله و امامان معصوم در مورد غيبت امام دوازدهم وارد شده است؛ ميلاد امام مهدي عليه السلام؛ كساني كه آن حضرت را ديده اند؛ توقيعاتي كه از امام مهدي عليه السلام رسيده است و….
۳. كتاب الغيبة، ابن ابي زينب محمد بن ابراهيم بن جعفر، معروف به نعماني (از علماي قرن چهارم هجري قمري)، تحقيق و تصحيح: علي اكبر غفاري، ترجمه: محمدجواد غفاري، چاپ دوم: تهران، صدوق، ۱۳۷۶. كتاب ياد شده مشتمل بر يك مقدمه و ۲۶ باب است. نويسنده در مقدمه نسبتاً طولاني اين كتاب، به بيان دلايل و انگيزه نگارش كتاب پرداخته و موضوع‌هاي گوناگوني را در ابواب مختلف آن بررسي كرده كه مهم ترين آنها به اين شرح است:
ضرورت شناخت امام عليه السلام؛ غيبت امام زمان عليه السلام؛ ويژگي‌هاي حضرت صاحب الزمان عليه السلام؛ نشانه‌هاي پيش از ظهور؛ وضع شيعه هنگام قيام قائم عليه السلام و….
۴. الإرشاد في معرفة حجج اللّه علي العباد، محمد بن محمد بن نعمان، معروف به شيخ مفيد (م ۴۱۳ ه-. ق)، ۲ جلد، ترجمه و شرح: سيد هاشم رسولي محلاتي، تهران، علميه اسلاميه، بي تا.
اين كتاب، مجموعه كاملي از تاريخ زندگاني و شرح احوال و اوصاف امامان شيعه است كه در يك مقدمه و ۴۰ باب سامان يافته است. باب ۳۵ تا ۴۰ اين كتاب به امام مهدي عليه السلام اختصاص دارد و موضوع‌هاي مختلف مرتبط با آن امام بررسي شده است كه از آن جمله به اين موضوع‌ها مي‌توان اشاره كرد: تاريخ ولادت؛ ادله امامت؛ معجزات؛ نشانه‌هاي ظهور و….
شيخ مفيد رساله‌هاي مستقلي نيز درباره غيبت امام عصر و پاسخ به پرسش‌ها و شبهه‌هاي مطرح در اين زمينه دارد كه از آن جمله مي‌توان به الرسالة في الغيبة [۱]
(چهار رساله مستقل) و الفصول العشرة في الغيبة [۲] اشاره كرد.
۵. كتاب الغيبة، محمد بن حسن طوسي، معروف به شيخ طوسي (م ۴۶۰ ه. ق)، تحقيق: عباداللّه طهراني و علي احمد ناصح، چاپ دوم: قم، مؤسسة المعارف الإسلاميه، ۱۴۱۷ ه. ق. اين كتاب كه در مجموعه معارف مهدوي شيعه جايگاه ويژه و قابل توجهي دارد، از ديرباز مورد توجه علما و انديشمندان مسلمان بوده است و بسياري از كساني كه در سده‌هاي اخير به نگارش كتاب در اين زمينه پرداخته اند، از آن بهره برده اند.
شيخ طوسي در مقدمه كتاب يادآور مي‌شود كه اين كتاب را براي بررسي مباحث مختلف مرتبط با غيبت حضرت صاحب الزمان عليه السلام، دليل آغاز غيبت و علت استمرار آن و همچنين پاسخ گويي به شبهه‌ها و پرسش‌هايي كه مخالفان مطرح كرده اند، نگاشته است.
برخي از مهم ترين موضوع‌هايي كه در اين كتاب بدان‌ها پرداخته شده، به اين شرح است: امامت امام عصر عليه السلام در زمان غيبت و دلايل موجود در اين زمينه؛ اثبات تولد آن حضرت؛ برخي از توقيع‌هاي صادر شده از سوي آن حضرت؛ معرفي برخي از كساني كه در دوران غيبت صغرا، توفيق وكالت و نمايندگي امام مهدي عليه السلام را داشته اند؛ بيان برخي نشانه‌هاي ظهور و…. شيخ محمد رازي، كتاب ياد شده را ترجمه و انتشارات كتاب فروشي اسلاميه آن را با نام تحفه قدسي در علايم ظهور مهدي موعود عليه السلام در سال ۱۳۵۰ منتشر كرده است.
در سال‌هاي اخير نيز دو ترجمه از اين كتاب منتشر شده كه مشخصات آنها به شرح زير است:
ترجمه اول توسط آقاي عباس جلالي صورت گرفته و در سال ۱۳۸۴ با عنوان خورشيد در نهان در دو جلد از سوي انتشارات مؤسسه تعاون امام خميني رحمه الله (قم) منتشر شده است. ترجمه دوم توسط آقاي مجتبي عزيزي انجام و در سال ۱۳۸۶ به همراه متن عربي كتاب از سوي انتشارات مسجد مقدس جمكران منتشر شده است.
۶. إعلام الوري بأعلام الهدي، [۱]
فضل بن حسن طبرسي معروف به امين الإسلام طبرسي (۴۶۸ – ۵۴۸ ه. ق)، ۲ جلد، تحقيق: مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث، چاپ اول: قم، مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث، ۱۴۱۷ ه. ق.
اين كتاب دربردارنده تاريخ زندگاني، دلايل و معجزه‌ها و فضايل و مناقب پيامبر اعظم صلي الله عليه و آله و اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام است. در بخش پاياني كتاب ياد شده، مباحث مختلف مرتبط با امام دوازدهم شيعيان در پنج باب به شرح زير بررسي شده است: نام، كنيه، لقب، محل تولد، نام مادر امام دوازدهم و كساني كه آن حضرت را ديده اند؛ رواياتي كه در زمينه امامت امام دوازدهم از پدران آن حضرت رسيده است؛ چگونگي استدلال به روايات براي اثبات امامت آن حضرت، دلايل و نشانه‌هايي كه در دوران غيبت صغرا از آن حضرت آشكار شده است و بر امامت ايشان دلالت مي‌كنند، برخي از توقيعات (نامه‌ها و پيام هايي) كه از آن حضرت رسيده است، كساني كه آن حضرت را ديده اند يا وكيل ايشان بوده اند؛ نشانه‌هاي سال و روز قيام قائم عليه السلام، سيره آن حضرت در زمان ظهور و خصال ظاهري آن حضرت؛ پاسخ گويي به شبهه‌ها و پرسش‌هايي كه مخالفان مطرح مي‌كنند.
۷. كشف الغمّة في معرفة الأئمّة، علي بن عيسي بن أبي الفتح الإِربلي (م ۶۹۳ ه. ق)، ۳جلد، چاپ دوم: بيروت، دارالأضوا، ۱۴۰۵ه. ق. كتاب ياد شده كه دوره كامل تاريخ زندگي و فضائل و مناقب پيامبراكرم صلي الله عليه و آلهو اهل بيت گرامي ايشان است، از ديرباز مورد توجه اهل تحقيق بوده و به دليل نيكويي روش، روشني عبارات، امانت در نقل و استناد به مصادر مورد قبول شيعه و اهل سنّت ستايش شده است. [۱]
بخشي از جلد سوم اين كتاب (صص ۲۳۳ – ۲۶۳) به شرح حال امام دوازدهم اختصاص يافته و در آن، اين موضوع‌ها بررسي شده است: تاريخ زندگي؛ دلايل امامت؛ نشانه‌هاي ظهور؛ ويژگي‌هاي ظاهري؛ معجزات؛ توقيعات و….
۸. إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، محمد بن حسن حُرّ عاملي (م ۱۱۰۴ه-. ق)، ۷ جلد، تصحيح: سيد هاشم رسولي محلاتي، ترجمه: احمد جنتي، چاپ اول: تهران، دارالكتب الإسلاميه، ۱۳۶۶. اين كتاب بر اساس گفته نويسنده آن، دربردارنده بيش از بيست هزار حديث و دليل نقلي در زمينه اثبات نبوت خاصه حضرت خاتم الانبياء صلي الله عليه و آلهو امامت ائمه اطهار عليهم السلام است. از مهم ترين ويژگي‌هاي كتاب ياد شده اين است كه در بررسي زندگي پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و هر يك از ائمه اهل بيت عليهم السلام، رواياتي را كه در كتاب‌هاي معروف و معتبر شيعه و اهل سنّت درباره اين بزرگواران آمده، به تفكيك، نقل و بررسي كرده است.
بخش پاياني كتاب إثبات الهداة كه دربردارنده قسمتي از جلد ششم (صص۲۲۹ – ۲۵۹) و تمامي جلد هفتم اين كتاب است، به امام دوازدهم حضرت صاحب الزمان عليه السلام اختصاص يافته و موضوع‌هاي زير در آن مطرح شده است: نصوصي كه از طريق شيعه و اهل سنّت در زمينه امامت صاحب الزمان عليه السلام وارد شده است؛ معجزات صاحب الزمان عليه السلام؛ صفات امام مهدي عليه السلام و نشانه‌هاي خروج آن حضرت؛ ردّ انديشه‌هاي غلات و….
۹. بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار عليهم السلام، محمدباقر مجلسي معروف به علامه مجلسي (۱۰۲۷ – ۱۱۱۱ ه. ق)، ۱۱۰جلد، چاپ سوم: بيروت، دار إحياء التراث العربي، ۱۴۰۳ه. ق. كتاب ياد شده يكي از بزرگ ترين مجموعه‌هاي روايي شيعه به شمار مي‌آيد و دربردارنده روايات بسياري در زمينه‌هاي مختلف اعتقادي، اخلاقي، فقهي و تاريخي است. سه جلد از اين كتاب؛ يعني جلدهاي ۵۱ تا ۵۳ با عنوان «تاريخ الحجة» به بررسي جنبه‌هاي زندگي امام عصر عليه السلام از تولد تا غيبت و از غيبت تا ظهور اختصاص دارد و در آن، بخش عمده اي از رواياتي كه در هر يك از اين زمينه‌ها از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آلهو ائمه معصومين عليهم السلام نقل شده، جمع آوري گرديده است.
مجلدات ياد شده كه دربردارنده مطالب جلد ۱۳ از چاپ‌هاي قديمي بحار الأنوار است، بارها ترجمه شده و براي همه علاقه مندان قابل استفاده است. معروف ترين اين ترجمه ها، ترجمه علي دواني رحمه الله است كه با نام مهدي موعود عليه السلام از سوي انتشارات دارالكتب الاسلامية منتشر شده است. انتشارات مسجد مقدس جمكران نيز اين كتاب را با ترجمه حسن بن محمد ولي اروميه اي منتشر كرده است.
برخي از مهم ترين موضوع‌هايي كه در مجلدهاي سه گانه بحار الأنوار بدان‌ها پرداخته شده، به اين شرح است: ولادت و احوال مادر امام مهدي عليه السلام؛ اسامي، القاب و كنيه ها؛ نهي از تسميه آن حضرت؛ صفات، علامات و نسب؛ آياتي كه به قيام قائم تأويل شده اند؛ اخباري كه از پيامبر و ائمه معصومين درباره آن حضرت رسيده است (به تفكيك) ؛ اخبار كساني كه در طول تاريخ عمرهاي طولاني داشته اند؛ معجزه‌هاي امام مهدي عليه السلام؛ احوال سفيران آن امام در زمان غيبت صغرا؛ احوال كساني كه به دروغ، ادعاي بابيت و سفارت از سوي آن حضرت كرده اند؛ معرفي كساني كه آن حضرت را ديده اند؛ علت غيبت و چگونگي بهره مندي مردم از امام عصر عليه السلام در زمان غيبت؛ فضيلت انتظار و آنچه شايسته است در زمان غيبت بدان عمل شود؛ معرفي كساني كه در زمان غيبت كبرا آن حضرت را ديده اند؛ نشانه‌هاي ظهور؛ ويژگي‌هاي روز ظهور و چگونگي و مدت حكومت آن حضرت؛ سيره و اخلاق آن حضرت و يارانش؛ آنچه هنگام ظهور اتفاق مي‌افتد؛ رجعت؛ توقيعات و….
گفتني است در پايان جلد ۵۳ بحار الأنوار، كتاب جنه المأوي اثر حاج ميرزا حسين نوري آمده است كه در آن به احوال كساني مي‌پردازد كه در دوران غيبت كبرا توفيق تشرف به خدمت امام عصر عليه السلام را يافته اند.
دو – كتاب‌هاي جديد
در سال‌هاي اخير نيز كتاب‌هاي زيادي بر اساس ديدگاه كلامي – تاريخي و با بهره گيري از مصادر اوليه مهدويت نگاشته شده كه برخي از آنها به شرح زير است:
۱. إلزام الناصب في إثبات الحجّة الغايب عليه السلام، شيخ علي يزدي حائري (م ۱۳۳۳ه. ق)، ۲ جلد، چاپ دوم: قم، مكتبه الرضي، ۱۴۰۴ه. ق.
جلد اول اين كتاب شامل اين مباحث است: لزوم وجود حجت الهي در زمين؛ معرفت امام عليه السلام؛ بشارت‌هاي الهي به ظهور امام مهدي عليه السلام در قرآن و
ديگر كتاب‌هاي آسماني؛ اخبار پيامبر و ائمه معصومين عليهم السلام به ظهور حجت عليه السلام؛ آياتي كه به امام مهدي عليه السلام تفسير شده اند؛ امكان غيبت و كساني از انبيا و اوليا كه غيبت داشته اند؛ فلسفه غيبت و…. در جلد دوم اين كتاب نيز اين عنوان‌ها به چشم مي‌خورد: حكايت كساني كه در زمان غيبت كبرا ادعاي رؤيت كرده اند؛ اخبار اهل سنّت به وجود حجت عليه السلام؛ نشانه‌هاي ظهور؛ حوادث عصر ظهور و رجعت و….
اين كتاب توسط سيد محمدجواد مرعشي نجفي ترجمه و با نام چهره درخشان امام زمان عليه السلام در سه جلد منتشر شده است.
۲. دادگستر جهان، ابراهيم اميني، چاپ هجدهم: قم، شفق، ۱۳۷۸.
نويسنده اين كتاب با بهره گيري از قالب گفت وگو و مناظره ميان چند نفر كه در كتاب از آنها با عنوان «آقاي هوشيار»، «مهندس مدني»، «دكتر امامي»، «فهيمي» و… ياد شده، به مهم ترين پرسش‌هاي مطرح در حوزه مهدويت و انتظار پاسخ داده است. در مقدمه چاپ جديد اين كتاب چنين آمده است:
عقيده به وجود مهدي و امام زنده غايب يك عقيده اسلامي است و از اركان مذهب اماميه به شمار مي‌رود. عقيده اي است قطعي كه به وسيله اخبار متواتر و قطعي الصدور به اثبات رسيده و قابل تشكيك نخواهد بود. ليكن بسياري از مسائل مربوط به آن نياز به تحقيق و بررسي دارد…. چون در اين باره، اشكالات زيادي از جانب مخالفين، كتبا و شفاها در بين قشر جوان و تحصيل كرده، القا مي‌شد كه نياز به پاسخ گويي داشت…. نگارنده از سال‌هاي قبل به اين نياز توجه داشت و به همين منظور درصدد تأليف كتابي برآمد كه مطالب صحيح مربوط به امام زمان را به خوانندگان عرضه دارد و پاسخ گوي مشكلاتشان باشد.
برخي از مهم ترين مباحثي كه در اين كتاب به آنها پرداخته شده، از اين قرار است:
آغاز عقيده به مهدي عليه السلام؛ احاديث مهدي در كتب سنيان؛ مهدي‌هاي غيرواقعي؛ خانواده پيامبر و يازده امام از مهدي خبر داده اند؛ مهدي گري و جهود و ايرانيان؛ مهدي در ساير اديان؛ قرآن و مهدويت… ؛ غيبت صغرا و كبرا؛ چرا از اول، غيبت كامل واقع نشد؟ ؛ فلسفه غيبت؛… تحقيقاتي در طول عمر، مسكن امام زمان، علايم ظهور و….
۳. امامت و مهدويت، لطف اللّه صافي گلپايگاني، ۲ جلد، چاپ اول: قم، انتشارات اسلامي، ۱۳۶۵.
اين كتاب، مجموعه اي از مقاله‌ها و كتاب‌هايي است كه پيش از اين به صورت مستقل چاپ و منتشر شده است. عنوان‌هاي آثار منتشر شده در اين مجموعه به شرح زير است: انتظار عامل مقاومت؛ فروغ ولايت؛ وابستگي جهان به امام زمان عليه السلام؛ عقيده نجات بخش؛ اصالت مهدويت؛ معرفت حجت خدا؛ نويد امن و امان؛ پاسخ به ده پرسش.
۴. امام مهدي عليه السلام از ولادت تا ظهور (ترجمه الإمام المهدي عليه السلام من المهد إلي الظهور)، سيد محمدكاظم قزويني (۱۳۰۸ – ۱۳۷۳)، ترجمه: حسين فريدوني، چاپ اول: تهران، آفاق، ۱۳۷۶. كتاب ياد شده كه در شمار محدود كتاب‌هاي ارزشمند نگاشته شده در سال‌هاي اخير است، ۲۴ فصل دارد كه عنوان آنها به اين شرح است: امام زمان عليه السلام كيست؟ ؛ نام و نسب حضرت؛ بشارات قرآن؛ بشارات احاديث نبوي؛ بشارات احاديث اهل بيت عليهم السلام؛ آيا امام زمان عليه السلام به دنيا آمده است؛
چگونه از ديده‌ها نهان شده است؟ ؛ پنهاني كوتاه مدت؛ نايبان چهارگانه؛ چه كساني در غيبت كوتاه، آن حضرت را ديده اند؛ پنهاني بلند مدت؛ چه كساني در غيبت بلند، آن حضرت را ديده اند؟ ؛ چگونه تا امروز عمر كرده است؟ ؛ هنگام ظهور؛ اوصاف و علايم آن حضرت؛ نشانه‌هاي ظهور؛ مدعيان دروغين مهدويت و مهدي خوانده ها؛ چگونگي و محل ظهور؛ چگونگي تسليم شدن قدرت ها؛ چگونگي حكومت به هنگام ظهور؛ جامعه در عصر ظهور؛ شمار سال‌هاي زمام داري؛ پايان زندگي آن حضرت؛ پس از آن حضرت.
۵. روزگار رهايي (ترجمه يوم الخلاص)، كامل سليمان، ۲ جلد، ترجمه: علي اكبر مهدي پور، چاپ سوم: تهران، آفاق، ۱۳۷۶.
كتاب يادشده از نظر جامعيت مباحث، كثرت تتبع روايات، رواني و شيوايي نگارش و نگاهي جديد به برخي روايات قابل توجه است. عنوان‌هاي فصل‌هاي بيست گانه اين كتاب به شرح زير است: مهدي منتظر كيست؟ ؛ سيماي حضرت مهدي عليه السلام؛ ميلاد مسعود؛ راز غيبت؛ استفاده از امام غايب؛ راز طول عمر؛ غيبت صغرا؛ غيبت كبرا؛ دوران حيرت؛ انتظار؛ ياران امام زمان عليه السلام؛ روزگار رهايي؛ فرود آمدن حضرت عيسي عليه السلام؛ دولت حق؛ نشانه ها؛ اهل آخرالزمان؛ نشانه‌هاي خارق العاده؛ آشوب‌هاي جهاني؛ آشوب‌هاي بيگانگان؛ انقلابي‌ها و شورشي ها.
در پايان چاپ فارسي اين كتاب، فهرست‌هاي ارزشمندي آمده كه براي پژوهش گران بسيار قابل استفاده است.
سه – ديگر كتاب‌ها
براي آشنايي كساني كه قصد پژوهش در حوزه مباحث مهدوي را دارند، دو مجموعه حديثي و چند كتاب نامه را معرفي مي‌كنيم:
۱. منتخب الأثر في الإمام الثاني عشر عليه السلام، لطف اللّه صافي گلپايگاني، ۳ جلد، چاپ اول: قم، مكتب المؤلف، ۱۴۲۲ه. ق.
اين كتاب كه براي نخستين بار در سال ۱۳۳۳ (برابر با ۱۳۷۳ه. ق) به چاپ رسيده، دربردارنده ۱۲۸۷ حديث در موضوع‌هاي مختلف مرتبط با امام مهدي عليه السلام است كه با بهره گيري از ۳۹۰ كتاب از منابع معتبر شيعه و اهل سنّت – مربوط به تفسير، حديث، عقايد، فقه، رجال، تاريخ، لغت و… – نوشته شده است.
كتاب ياد شده در يازده باب و ۹۴ فصل سامان يافته و در هر باب، احاديث مرتبط با يك يا چند موضوع مشخص، جمع آوري و دسته بندي شده است. مهم ترين موضوع‌هايي كه در ابواب يازده گانه كتاب بدان‌ها پرداخته شده، به اين شرح است: خلفاي دوازده گانه پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و اينكه تعداد آنها به تعداد نقباي بني اسرائيل و حواري عيسي عليه السلام است؛ اسامي امامان دوازده گانه؛ ظهور مهدي عليه السلام؛ اسماء، اوصاف، خصايص و شمايل آن حضرت؛ ولادت امام مهدي عليه السلام، كيفيت و تاريخ آن و… ؛ حالات و معجزات امام مهدي عليه السلام در دوران غيبت صغرا و ذكر كساني كه در اين دوران به مقام سفارت رسيدند؛ حالات و معجزات امام مهدي عليه السلام در دوران غيبت كبرا و ذكر كساني كه در اين دوران موفق به زيارت آن حضرت شدند؛ نشانه‌هاي ظهور و آنچه قبل از ظهور اتفاق مي‌افتد؛ آنچه پس از ظهور امام مهدي عليه السلام اتفاق مي‌افتد؛ حالات اصحاب و ياران آن حضرت؛ مدت حكومت آن حضرت پس از ظهور و كيفيت زندگي او در ميان مردم و… ؛ فضيلت انتظارِ فرج، تكاليف شيعه، فضيلت كساني كه آن حضرت را درك و ايشان را اطاعت كنند، كيفيت تسليم و صلوات بر ايشان، دعاهاي آن حضرت و…. چنان كه خود نويسنده در مقدمه جلد اول تصريح مي‌كند، وي درصدد جمع آوري همه احاديث مربوط به موضوع‌هاي مختلف مرتبط با امام مهدي عليه السلام نبوده و در هر زمينه، تنها به بيان نمونه يا نمونه‌هايي از احاديث موجود بسنده كرده است.
يكي از ويژگي‌هاي مهم كتاب ياد شده اين است كه با استفاده از آن مي‌توان به وجود تواتر [۱] در زمينه بسياري از موضوع‌هاي مرتبط با امام مهدي عليه السلام و اتفاق نظر شيعه و اهل سنّت در زمينه بسياري ديگر از اين موضوع‌ها پي برد.
۲. معجم أحاديث الإمام المهدي عليه السلام، مؤسسة المعارف الإسلامية، تحت اشراف: علي كوراني، ۵ جلد، چاپ اول: قم، مؤسسة المعارف الإسلامية، ۱۴۱۱ه.ق. در اين مجموعه پنج جلدي كه با استفاده از ۴۰۸ كتاب از منابع تفسيري، روايي، تاريخي و… شيعه و اهل سنّت تدوين شده، در مجموع، ۱۹۴۱ حديث از احاديث پيامبر گرامي اسلام و اهل بيت در موضوع امام مهدي عليه السلام و مباحث مختلف مرتبط با آن حضرت، جمع آوري و دسته بندي شده است.
در اين كتاب، ذيل هر موضوع، يك يا چند حديث كه در مصادر اوليه و متقدم ذكر شده اند، در متن آمده و در زيرنويس نيز به حديث يا احاديث مشابهي كه در همان موضوع در ديگر مصادر يافت مي‌شود، اشاره شده است. از اين رو، با احتساب احاديث مشابه، تعداد روايات اين مجموعه بسيار فراتر از رقم يادشده خواهد بود. از آنجا كه در اين مجال اندك، امكان معرفي همه موضوع‌هاي اين كتاب وجود ندارد، تنها به معرفي اجمالي مجلدهاي پنج گانه اين كتاب بسنده مي‌كنيم: جلد اول و دوم، به احاديث نقل شده از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آلهاختصاص دارد كه بيشتر از طريق اهل سنّت روايت شده و در آنها ۵۶۰ حديث در نزديك به ۱۰۰ عنوان، دسته بندي و ارائه شده است. جلد سوم و چهارم دربردارنده نزديك به ۸۷۶ حديث از ائمه معصومين عليهم السلاماست. گفتني است در اين دو جلد، احاديث هر يك از امامان به طور جداگانه، دسته بندي و عنوان گذاري شده است. در جلد پنجم نيز ۵۰۵ حديث كه در آنها برخي آيات قرآن به امام مهدي عليه السلام و موضوع‌هاي مختلف مرتبط با ايشان تفسير و تأويل شده اند، دسته بندي و ارائه شده است.
۳. در جست وجوي قائم (معرفي ۱۸۵۲ جلد كتاب پيرامون احوالات حضرت بقيه اللّه الأعظم امام زمان عليه السلام)، سيد مجيد پورطباطبايي، چاپ اول: قم، مسجد مقدس صاحب الزمان قم (جمكران)، ۱۳۷۰.
۴. كتاب نامه حضرت مهدي عليه السلام (معرفي بيش از ۲۰۰۰ عنوان كتاب مستقل به زبان‌هاي مختلف)، ۲ جلد، علي اكبر مهدي پور، چاپ اول: قم، مؤسسه چاپ الهادي، ۱۳۷۵.
۵. دايرة المعارف موعود آخرالزمان: مأخذشناسي جامع مهدويت، زيرنظر اسماعيل شفيعي سروستاني، ۷ جلد، چاپ اول: تهران، موعود عصر عليه السلام، ۱۳۸۴ – ۱۳۸۶.
در اين مجموعه، آثاري كه از قرن چهارم تا پانزدهم هجري قمري در زمينه موضوع مهدويت و منجي گرايي تأليف و منتشر شده اند (حدود ۲۰۰۰ كتاب) به ترتيب حروف الفبا معرفي و محتواي آنها توصيف شده است. در پايان هر جلد از مجلدات اين مجموعه نيز فهرست‌هاي متعددي براي بازيابي بهتر اطلاعات موجود در كتاب‌هاي معرفي شده، آمده است كه از آن جمله مي‌توان به فهرست موضوعات، اعلام (اشخاص و اماكن) و كتاب‌هاي معرفي شده، اشاره كرد.
ب) منابع ديدگاه فرهنگي – اجتماعي
برخي از مهم ترين آثاري كه با استفاده از آنها مي‌توان به شناختي نسبتا جامع از ديدگاه فرهنگي – اجتماعي رسيد، به شرح زير است:
۱. خورشيد مغرب (غيبت، انتظار، تكليف)، محمدرضا حكيمي، چاپ اول: تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، ۱۳۶۲.
كتاب ياد شده در شمار محدود آثار ارزشمندي است كه در سال‌هاي اخير در زمينه فرهنگ مهدوي نوشته شده است.
نويسنده گران مايه اين كتاب در مقدمه خود بر اين نكته تأكيد مي‌كند كه «آرمان والا، در كار ابلاغ حقايق مذهبي، گسترش تربيت صحيح و برپايي قسط و عدالت بوده است، در همه شئون جامعه، به ويژه در امور اقتصادي و معيشتي براي همگان كه صورت نهايي آن در حكومت مهدي عليه السلام تحقق خواهد يافت. » بر همين اساس، در فصل‌هاي مختلف كتاب به ويژه از فصل يازدهم به بعد تلاش مي‌كند از جامعه ايده آل مهدوي، پلي به جامعه امروز مسلمانان بزند و راهي براي تحقق آن آرمان متعالي در دوران غيبت بيابد؛ زيرا به گفته او: «خلقي كه در انتظار ظهور مصلح به سر مي‌برد، بايد خود صالح باشد. » عنوان فصل‌هاي اين كتاب به شرح زير است: ميلاد؛ شمايل و سيرت؛ غيبت؛ در كتاب‌هاي پيشينيان؛ در كتاب‌هاي مسلمين (اهل سنّت) ؛ در كتاب‌هاي مسلمين (شيعه) ؛ در قرآن كريم؛ در سوره قدر؛ در علوم عقلي؛ در علوم تجربي؛ در فلسفه تربيتي و سياسي؛ غيبت مقاومت، نه غيبت تسليم؛ انتظار؛ در طلب خورشيد.
۲. درآمدي بر استراتژي انتظار، اسماعيل شفيعي سروستاني، ۳ جلد در يك مجلد، چاپ اول: تهران، موعود عصر، ۱۳۸۱ – ۱۳۸۳.
«در جلد اول اين اثر، نگارنده از دريچه «باور مهدوي» سعي در عرضه تحليلي كلي از اوضاع اجتماعي و فرهنگي ايران اسلامي (طي دو دهه اخير) دارد تا پس از آن از لابه لاي اين انديشه (و با توجه به شرايط ويژه تاريخي عصر حاضر)، زمينه‌هاي گفت وگو از «استراتژي انتظار» را فراهم آورد. » در جلد دوم كتاب نيز نويسنده تلاش كرده است ضرورت تدوين استراتژي و ملزومات آن را تبيين و ثابت كند كه «گفت وگو از امام عصر عليه السلام و طرح استراتژي انتظار تنها طريق گذر از شرايط فعلي براي رسيدن به شهر امن منتظران و ورود به خيل طالبان و داعيان حضرت صاحب الزمان – ارواحنا له الفداء – است». عنوان‌هاي فصل‌هاي جلد اول، دوم و سوم كتاب ياد شده به شرح زير است: چهار حركت (چهار مرحله حيات انقلاب اسلامي ايران) ؛ هفت غفلت (مهم ترين اموري كه در سال‌هاي اخير از آنها غفلت شده است) ؛ استراتژي انتظار؛ استراتژي و ملزومات آن؛ چرا بايد از موعود و استراتژي انتظار گفت؟ ؛ حجت موجّه؛ عهد؛ «پرسش از غرب» تذكر درباره تاريخ آينده است؛ لزوم تفكر و تعيين وضع؛ حيات كوفي وار، هديه غرب، ما ناگزير از پرسش بوديم، دروازه‌هاي عالم ديني و عالم غربي، ما و متدولوژي غرب، وَلايت و وِلايت؛ وِلايت حق، استقبال از تاريخ فرداست و….
۳. ماه نامه فرهنگي، اعتقادي و اجتماعي موعود
اين مجله از سال ۱۳۷۶ تا كنون به طور مستمر منتشر شده است، اين مجله در شماره‌هاي مختلف خود تلاش كرده است به مباني اعتقادي فرهنگ مهدوي و بررسي تاريخي اين موضوع بپردازد. آن گاه فرهنگ مهدوي را به عنوان يك موضوع جاري و ساري در متن اجتماع مطرح سازد. موضوعي كه نسبت به هيچ يك از رويدادهاي سياسي، فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي در سطح ملي و بين المللي بي اعتنا نيست و نسبت به همه آنها نظر مشخصي دارد. بر اساس ديدگاه اين مجله، فرهنگ مهدوي، راهي براي خروج از بن بست‌هاي مختلف جامعه در عرصه‌هاي گوناگون است.
———-
[۱]: مترجم اين كتاب سيد جواد مصطفوى و ناشر آن دفتر نشر فرهنگ اهل بيت عليهم السلام است.
[۱]: ر. ك: الكافى، همان، ج ۸، صص ۳۶، ۲۱۲، ۲۲۱، ۲۴۱، ۲۶۳، ۲۶۴، ۲۸۷، ۲۹۰، ۲۹۵، ۳۰۶، ۳۱۰ و ۳۳۱.
[۱]: ر. ك: مصنفات الشيخ المفيد، ج ۷.
[۲]: ر. ك: همان، ج ۳.
[۱]: ترجمه نام كتاب اين است: «شناساندن پيشوايان نشانه هاى هدايت به مردمان».
[۱]: ر. ك: على بن عيسى اربلى، كشف الغمّة فى معرفة الأئمّة، چاپ دوم: بيروت، دار الأضواء، ۱۴۰۵ ه-. ق، ج ۱، مقدمه به قلم رضا استادى.
[۱]: «تواتر» [در لغت] يعنى يكى پس از ديگرى و همراه با فاصله… و در اصطلاح، حديث «متواتر»، خبر جماعتى است كه سلسله روايت آن تا به معصوم در هر طبقه به حدى باشد كه امكان توافق آنها بر كذب به طور عادى محال باشد و موجب علم گردد. » علم الحديث: پژوهشى در مصطلح الحديث يا علم الدراية، ص ۲۳؛ ر. ك: علم الحديث و دراية الحديث، ج ۲، ص ۳۳. خبر متواتر به لفظى، معنوى و اجمالى تقسيم شده است. «متواتر لفظى، خبرى است كه همه ناقلين، مضمون آن را يكسان و با الفاظ واحد ذكر نمايند و با هم تطابق لفظى دارند… متواتر معنوى، خبرى است كه همه ناقلين مضمون واحدى را با عبارات مختلف نقل مى نمايند» علم الحديث: پژوهشى در مصطلح الحديث يا علم الدراية، ص ۲۷. «متواتر اجمالى و آن علم اجمالى به صحت يكى از چند حديثى است كه در يك موضوع وارد شده» علم الحديث و دراية الحديث، ص ۳۷.
[معرفت امام زمان علیه السلام و تکلیف منتظران – جلد ۱، صفحه ۳۴۲]