منابع مطالعاتی مهدویت
اشاره
در فصل پیش با مؤلفه‌های دو دیدگاه مهمی که در زمینه شناخت باور مهدوی و فرهنگ انتظار وجود دارد آشنا شدیم. در این فصل برای آشنایی بیشتر خوانندگان با دیدگاه‌های یادشده به بررسی منابعی می‌پردازیم که بر اساس هر یک از این دیدگاه‌ها تدوین و منتشر شده اند.
الف) منابع دیدگاه کلامی – تاریخی
پرداختن به همه کتاب‌هایی که از قرن‌ها پیش تاکنون با دیدگاه یاد شده نوشته شده اند، در گنجایش این پژوهش نیست. پس به ناچار، تنها عنوان ها، نویسندگان و سرفصل‌های برخی از مهم ترین این کتاب‌ها را که در واقع، مصادر اصلی باور مهدوی شیعی به شمار می‌آیند، به ترتیب تاریخ می‌آوریم.
یک – کتاب‌های کهن
این کتاب‌ها در شمار مجموعه کتاب‌های حدیثی یا تاریخی شیعه اند که بخشی از آنها به بررسی ابعاد اعتقادی و تاریخی باور مهدوی اختصاص یافته است:
۱. الکافی، محمد بن یعقوب کلینی (م ۳۲۸ یا ۳۲۹ ه. ق)، ۸ جلد، چاپ چهارم: تهران، دارالکتب الإسلامیه، ۱۳۶۵.
کتاب الکافی جزو کتاب‌های چهارگانه (کتب اربعه) روایی شیعه است. این مجموعه هشت جلدی در مجموع بین ۱۶ تا ۱۸ هزار روایت را در خود جمع کرده و شامل سه بخش کلی اصول (جلد ۱ و ۲)، فروع (جلد ۳ – ۷) و روضه (جلد ۸) است. «اصول کافی»، دربردارنده روایات اعتقادی، «فروع کافی»، دربردارنده روایات فقهی و عبادی و «روضه کافی» شامل روایات اخلاقی و موضوع‌های پراکنده دیگر است. جلد اول و دوم کتاب الکافی که مباحث اعتقادی را دربردارد، با عنوان اصول کافی در چهارجلد ترجمه شده و در دست رس همه علاقه مندان به معارف شیعی قرار گرفته است. [۱] بخش بزرگی از جلد اول (متن عربی) این کتاب (صص ۱۶۸ – ۵۵۴) با عنوان «کتاب الحجّه» به مباحث مختلف مرتبط با موضوع امامت، اعم از مباحث نظری و تاریخی اختصاص دارد. برخی از موضوع‌هایی که در ابواب مختلف این کتاب بدان‌ها پرداخته شده، به این شرح است: وجود حجت خدا در هستی؛ ویژگی‌های امامان معصوم علیهم السلام؛ دلایل امامت هر یک از امامان شیعه از جمله امام مهدی علیه السلام؛ کسانی که در دوران غیبت امام مهدی علیه السلام را دیده اند؛ ویژگی‌های عصر غیبت؛ نهی از تعیین وقت برای ظهور و…. در ادامه همین کتاب با عنوان «ابواب التاریخ»، شاهد تاریخ زندگانی پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام هستیم. گفتنی است در جلد هشتم الکافی نیز به صورت پراکنده، احادیثی در زمینه برخی ویژگی‌های آخرالزمان، نشانه‌های ظهور و مانند آن آمده است. [۱]
عزیزانی که علاقه مندند مباحث یاد شده را در متن ترجمه شده جست وجو کنند، می‌توانند به جلد اول این کتاب (صص ۲۳۶ – ۳۹۵) و جلد دوم آن مراجعه کنند.
۲. کمال الدین و تمام النعمه، ابوجعفرمحمد بن علی بن الحسین، معروف به ابن بابویه و شیخ صدوق (م ۳۸۱ ه. ق)، ۲ جلد، تحقیق و تصحیح: علی اکبر غفاری، ترجمه: منصور پهلوان، چاپ اول: قم، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، ۱۳۸۰.
چنان که شیخ صدوق رحمه الله در مقدمه این کتاب آورده، امام مهدی علیه السلامدر رؤیایی صادقه، دستور نگارش کتاب یاد شده را به ایشان داده است. کتاب کمال الدین و تمام النعمه که یکی از مصادر منحصر به فرد موضوع مهدویت به شمار می‌آید، مشتمل بر یک مقدمه و ۵۸ باب است. در مقدمه این کتاب، به برخی شبهه‌ها در مورد امام مهدی علیه السلامپاسخ داده شده و در ابواب کتاب، موضوع‌های متنوعی بررسی شده است. برخی از موضوع‌های بررسی شده در این ابواب به این شرح است: احوال کسانی که عمرهای طولانی داشته اند؛ دلایل نیاز مردم به امام؛ روایاتی که از پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و امامان معصوم در مورد غیبت امام دوازدهم وارد شده است؛ میلاد امام مهدی علیه السلام؛ کسانی که آن حضرت را دیده اند؛ توقیعاتی که از امام مهدی علیه السلام رسیده است و….
۳. کتاب الغیبه، ابن ابی زینب محمد بن ابراهیم بن جعفر، معروف به نعمانی (از علمای قرن چهارم هجری قمری)، تحقیق و تصحیح: علی اکبر غفاری، ترجمه: محمدجواد غفاری، چاپ دوم: تهران، صدوق، ۱۳۷۶. کتاب یاد شده مشتمل بر یک مقدمه و ۲۶ باب است. نویسنده در مقدمه نسبتاً طولانی این کتاب، به بیان دلایل و انگیزه نگارش کتاب پرداخته و موضوع‌های گوناگونی را در ابواب مختلف آن بررسی کرده که مهم ترین آنها به این شرح است:
ضرورت شناخت امام علیه السلام؛ غیبت امام زمان علیه السلام؛ ویژگی‌های حضرت صاحب الزمان علیه السلام؛ نشانه‌های پیش از ظهور؛ وضع شیعه هنگام قیام قائم علیه السلام و….
۴. الإرشاد فی معرفه حجج اللّه علی العباد، محمد بن محمد بن نعمان، معروف به شیخ مفید (م ۴۱۳ ه-. ق)، ۲ جلد، ترجمه و شرح: سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، علمیه اسلامیه، بی تا.
این کتاب، مجموعه کاملی از تاریخ زندگانی و شرح احوال و اوصاف امامان شیعه است که در یک مقدمه و ۴۰ باب سامان یافته است. باب ۳۵ تا ۴۰ این کتاب به امام مهدی علیه السلام اختصاص دارد و موضوع‌های مختلف مرتبط با آن امام بررسی شده است که از آن جمله به این موضوع‌ها می‌توان اشاره کرد: تاریخ ولادت؛ ادله امامت؛ معجزات؛ نشانه‌های ظهور و….
شیخ مفید رساله‌های مستقلی نیز درباره غیبت امام عصر و پاسخ به پرسش‌ها و شبهه‌های مطرح در این زمینه دارد که از آن جمله می‌توان به الرساله فی الغیبه [۱]
(چهار رساله مستقل) و الفصول العشره فی الغیبه [۲] اشاره کرد.
۵. کتاب الغیبه، محمد بن حسن طوسی، معروف به شیخ طوسی (م ۴۶۰ ه. ق)، تحقیق: عباداللّه طهرانی و علی احمد ناصح، چاپ دوم: قم، مؤسسه المعارف الإسلامیه، ۱۴۱۷ ه. ق. این کتاب که در مجموعه معارف مهدوی شیعه جایگاه ویژه و قابل توجهی دارد، از دیرباز مورد توجه علما و اندیشمندان مسلمان بوده است و بسیاری از کسانی که در سده‌های اخیر به نگارش کتاب در این زمینه پرداخته اند، از آن بهره برده اند.
شیخ طوسی در مقدمه کتاب یادآور می‌شود که این کتاب را برای بررسی مباحث مختلف مرتبط با غیبت حضرت صاحب الزمان علیه السلام، دلیل آغاز غیبت و علت استمرار آن و همچنین پاسخ گویی به شبهه‌ها و پرسش‌هایی که مخالفان مطرح کرده اند، نگاشته است.
برخی از مهم ترین موضوع‌هایی که در این کتاب بدان‌ها پرداخته شده، به این شرح است: امامت امام عصر علیه السلام در زمان غیبت و دلایل موجود در این زمینه؛ اثبات تولد آن حضرت؛ برخی از توقیع‌های صادر شده از سوی آن حضرت؛ معرفی برخی از کسانی که در دوران غیبت صغرا، توفیق وکالت و نمایندگی امام مهدی علیه السلام را داشته اند؛ بیان برخی نشانه‌های ظهور و…. شیخ محمد رازی، کتاب یاد شده را ترجمه و انتشارات کتاب فروشی اسلامیه آن را با نام تحفه قدسی در علایم ظهور مهدی موعود علیه السلام در سال ۱۳۵۰ منتشر کرده است.
در سال‌های اخیر نیز دو ترجمه از این کتاب منتشر شده که مشخصات آنها به شرح زیر است:
ترجمه اول توسط آقای عباس جلالی صورت گرفته و در سال ۱۳۸۴ با عنوان خورشید در نهان در دو جلد از سوی انتشارات مؤسسه تعاون امام خمینی رحمه الله (قم) منتشر شده است. ترجمه دوم توسط آقای مجتبی عزیزی انجام و در سال ۱۳۸۶ به همراه متن عربی کتاب از سوی انتشارات مسجد مقدس جمکران منتشر شده است.
۶. إعلام الوری بأعلام الهدی، [۱]
فضل بن حسن طبرسی معروف به امین الإسلام طبرسی (۴۶۸ – ۵۴۸ ه. ق)، ۲ جلد، تحقیق: مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، چاپ اول: قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، ۱۴۱۷ ه. ق.
این کتاب دربردارنده تاریخ زندگانی، دلایل و معجزه‌ها و فضایل و مناقب پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام است. در بخش پایانی کتاب یاد شده، مباحث مختلف مرتبط با امام دوازدهم شیعیان در پنج باب به شرح زیر بررسی شده است: نام، کنیه، لقب، محل تولد، نام مادر امام دوازدهم و کسانی که آن حضرت را دیده اند؛ روایاتی که در زمینه امامت امام دوازدهم از پدران آن حضرت رسیده است؛ چگونگی استدلال به روایات برای اثبات امامت آن حضرت، دلایل و نشانه‌هایی که در دوران غیبت صغرا از آن حضرت آشکار شده است و بر امامت ایشان دلالت می‌کنند، برخی از توقیعات (نامه‌ها و پیام هایی) که از آن حضرت رسیده است، کسانی که آن حضرت را دیده اند یا وکیل ایشان بوده اند؛ نشانه‌های سال و روز قیام قائم علیه السلام، سیره آن حضرت در زمان ظهور و خصال ظاهری آن حضرت؛ پاسخ گویی به شبهه‌ها و پرسش‌هایی که مخالفان مطرح می‌کنند.
۷. کشف الغمّه فی معرفه الأئمّه، علی بن عیسی بن أبی الفتح الإِربلی (م ۶۹۳ ه. ق)، ۳جلد، چاپ دوم: بیروت، دارالأضوا، ۱۴۰۵ه. ق. کتاب یاد شده که دوره کامل تاریخ زندگی و فضائل و مناقب پیامبراکرم صلی الله علیه و آلهو اهل بیت گرامی ایشان است، از دیرباز مورد توجه اهل تحقیق بوده و به دلیل نیکویی روش، روشنی عبارات، امانت در نقل و استناد به مصادر مورد قبول شیعه و اهل سنّت ستایش شده است. [۱]
بخشی از جلد سوم این کتاب (صص ۲۳۳ – ۲۶۳) به شرح حال امام دوازدهم اختصاص یافته و در آن، این موضوع‌ها بررسی شده است: تاریخ زندگی؛ دلایل امامت؛ نشانه‌های ظهور؛ ویژگی‌های ظاهری؛ معجزات؛ توقیعات و….
۸. إثبات الهداه بالنصوص و المعجزات، محمد بن حسن حُرّ عاملی (م ۱۱۰۴ه-. ق)، ۷ جلد، تصحیح: سید هاشم رسولی محلاتی، ترجمه: احمد جنتی، چاپ اول: تهران، دارالکتب الإسلامیه، ۱۳۶۶. این کتاب بر اساس گفته نویسنده آن، دربردارنده بیش از بیست هزار حدیث و دلیل نقلی در زمینه اثبات نبوت خاصه حضرت خاتم الانبیاء صلی الله علیه و آلهو امامت ائمه اطهار علیهم السلام است. از مهم ترین ویژگی‌های کتاب یاد شده این است که در بررسی زندگی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و هر یک از ائمه اهل بیت علیهم السلام، روایاتی را که در کتاب‌های معروف و معتبر شیعه و اهل سنّت درباره این بزرگواران آمده، به تفکیک، نقل و بررسی کرده است.
بخش پایانی کتاب إثبات الهداه که دربردارنده قسمتی از جلد ششم (صص۲۲۹ – ۲۵۹) و تمامی جلد هفتم این کتاب است، به امام دوازدهم حضرت صاحب الزمان علیه السلام اختصاص یافته و موضوع‌های زیر در آن مطرح شده است: نصوصی که از طریق شیعه و اهل سنّت در زمینه امامت صاحب الزمان علیه السلام وارد شده است؛ معجزات صاحب الزمان علیه السلام؛ صفات امام مهدی علیه السلام و نشانه‌های خروج آن حضرت؛ ردّ اندیشه‌های غلات و….
۹. بحار الأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار علیهم السلام، محمدباقر مجلسی معروف به علامه مجلسی (۱۰۲۷ – ۱۱۱۱ ه. ق)، ۱۱۰جلد، چاپ سوم: بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ه. ق. کتاب یاد شده یکی از بزرگ ترین مجموعه‌های روایی شیعه به شمار می‌آید و دربردارنده روایات بسیاری در زمینه‌های مختلف اعتقادی، اخلاقی، فقهی و تاریخی است. سه جلد از این کتاب؛ یعنی جلدهای ۵۱ تا ۵۳ با عنوان «تاریخ الحجه» به بررسی جنبه‌های زندگی امام عصر علیه السلام از تولد تا غیبت و از غیبت تا ظهور اختصاص دارد و در آن، بخش عمده ای از روایاتی که در هر یک از این زمینه‌ها از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهو ائمه معصومین علیهم السلام نقل شده، جمع آوری گردیده است.
مجلدات یاد شده که دربردارنده مطالب جلد ۱۳ از چاپ‌های قدیمی بحار الأنوار است، بارها ترجمه شده و برای همه علاقه مندان قابل استفاده است. معروف ترین این ترجمه ها، ترجمه علی دوانی رحمه الله است که با نام مهدی موعود علیه السلام از سوی انتشارات دارالکتب الاسلامیه منتشر شده است. انتشارات مسجد مقدس جمکران نیز این کتاب را با ترجمه حسن بن محمد ولی ارومیه ای منتشر کرده است.
برخی از مهم ترین موضوع‌هایی که در مجلدهای سه گانه بحار الأنوار بدان‌ها پرداخته شده، به این شرح است: ولادت و احوال مادر امام مهدی علیه السلام؛ اسامی، القاب و کنیه ها؛ نهی از تسمیه آن حضرت؛ صفات، علامات و نسب؛ آیاتی که به قیام قائم تأویل شده اند؛ اخباری که از پیامبر و ائمه معصومین درباره آن حضرت رسیده است (به تفکیک) ؛ اخبار کسانی که در طول تاریخ عمرهای طولانی داشته اند؛ معجزه‌های امام مهدی علیه السلام؛ احوال سفیران آن امام در زمان غیبت صغرا؛ احوال کسانی که به دروغ، ادعای بابیت و سفارت از سوی آن حضرت کرده اند؛ معرفی کسانی که آن حضرت را دیده اند؛ علت غیبت و چگونگی بهره مندی مردم از امام عصر علیه السلام در زمان غیبت؛ فضیلت انتظار و آنچه شایسته است در زمان غیبت بدان عمل شود؛ معرفی کسانی که در زمان غیبت کبرا آن حضرت را دیده اند؛ نشانه‌های ظهور؛ ویژگی‌های روز ظهور و چگونگی و مدت حکومت آن حضرت؛ سیره و اخلاق آن حضرت و یارانش؛ آنچه هنگام ظهور اتفاق می‌افتد؛ رجعت؛ توقیعات و….
گفتنی است در پایان جلد ۵۳ بحار الأنوار، کتاب جنه المأوی اثر حاج میرزا حسین نوری آمده است که در آن به احوال کسانی می‌پردازد که در دوران غیبت کبرا توفیق تشرف به خدمت امام عصر علیه السلام را یافته اند.
دو – کتاب‌های جدید
در سال‌های اخیر نیز کتاب‌های زیادی بر اساس دیدگاه کلامی – تاریخی و با بهره گیری از مصادر اولیه مهدویت نگاشته شده که برخی از آنها به شرح زیر است:
۱. إلزام الناصب فی إثبات الحجّه الغایب علیه السلام، شیخ علی یزدی حائری (م ۱۳۳۳ه. ق)، ۲ جلد، چاپ دوم: قم، مکتبه الرضی، ۱۴۰۴ه. ق.
جلد اول این کتاب شامل این مباحث است: لزوم وجود حجت الهی در زمین؛ معرفت امام علیه السلام؛ بشارت‌های الهی به ظهور امام مهدی علیه السلام در قرآن و
دیگر کتاب‌های آسمانی؛ اخبار پیامبر و ائمه معصومین علیهم السلام به ظهور حجت علیه السلام؛ آیاتی که به امام مهدی علیه السلام تفسیر شده اند؛ امکان غیبت و کسانی از انبیا و اولیا که غیبت داشته اند؛ فلسفه غیبت و…. در جلد دوم این کتاب نیز این عنوان‌ها به چشم می‌خورد: حکایت کسانی که در زمان غیبت کبرا ادعای رؤیت کرده اند؛ اخبار اهل سنّت به وجود حجت علیه السلام؛ نشانه‌های ظهور؛ حوادث عصر ظهور و رجعت و….
این کتاب توسط سید محمدجواد مرعشی نجفی ترجمه و با نام چهره درخشان امام زمان علیه السلام در سه جلد منتشر شده است.
۲. دادگستر جهان، ابراهیم امینی، چاپ هجدهم: قم، شفق، ۱۳۷۸.
نویسنده این کتاب با بهره گیری از قالب گفت وگو و مناظره میان چند نفر که در کتاب از آنها با عنوان «آقای هوشیار»، «مهندس مدنی»، «دکتر امامی»، «فهیمی» و… یاد شده، به مهم ترین پرسش‌های مطرح در حوزه مهدویت و انتظار پاسخ داده است. در مقدمه چاپ جدید این کتاب چنین آمده است:
عقیده به وجود مهدی و امام زنده غایب یک عقیده اسلامی است و از ارکان مذهب امامیه به شمار می‌رود. عقیده ای است قطعی که به وسیله اخبار متواتر و قطعی الصدور به اثبات رسیده و قابل تشکیک نخواهد بود. لیکن بسیاری از مسائل مربوط به آن نیاز به تحقیق و بررسی دارد…. چون در این باره، اشکالات زیادی از جانب مخالفین، کتبا و شفاها در بین قشر جوان و تحصیل کرده، القا می‌شد که نیاز به پاسخ گویی داشت…. نگارنده از سال‌های قبل به این نیاز توجه داشت و به همین منظور درصدد تألیف کتابی برآمد که مطالب صحیح مربوط به امام زمان را به خوانندگان عرضه دارد و پاسخ گوی مشکلاتشان باشد.
برخی از مهم ترین مباحثی که در این کتاب به آنها پرداخته شده، از این قرار است:
آغاز عقیده به مهدی علیه السلام؛ احادیث مهدی در کتب سنیان؛ مهدی‌های غیرواقعی؛ خانواده پیامبر و یازده امام از مهدی خبر داده اند؛ مهدی گری و جهود و ایرانیان؛ مهدی در سایر ادیان؛ قرآن و مهدویت… ؛ غیبت صغرا و کبرا؛ چرا از اول، غیبت کامل واقع نشد؟ ؛ فلسفه غیبت؛… تحقیقاتی در طول عمر، مسکن امام زمان، علایم ظهور و….
۳. امامت و مهدویت، لطف اللّه صافی گلپایگانی، ۲ جلد، چاپ اول: قم، انتشارات اسلامی، ۱۳۶۵.
این کتاب، مجموعه ای از مقاله‌ها و کتاب‌هایی است که پیش از این به صورت مستقل چاپ و منتشر شده است. عنوان‌های آثار منتشر شده در این مجموعه به شرح زیر است: انتظار عامل مقاومت؛ فروغ ولایت؛ وابستگی جهان به امام زمان علیه السلام؛ عقیده نجات بخش؛ اصالت مهدویت؛ معرفت حجت خدا؛ نوید امن و امان؛ پاسخ به ده پرسش.
۴. امام مهدی علیه السلام از ولادت تا ظهور (ترجمه الإمام المهدی علیه السلام من المهد إلی الظهور)، سید محمدکاظم قزوینی (۱۳۰۸ – ۱۳۷۳)، ترجمه: حسین فریدونی، چاپ اول: تهران، آفاق، ۱۳۷۶. کتاب یاد شده که در شمار محدود کتاب‌های ارزشمند نگاشته شده در سال‌های اخیر است، ۲۴ فصل دارد که عنوان آنها به این شرح است: امام زمان علیه السلام کیست؟ ؛ نام و نسب حضرت؛ بشارات قرآن؛ بشارات احادیث نبوی؛ بشارات احادیث اهل بیت علیهم السلام؛ آیا امام زمان علیه السلام به دنیا آمده است؛
چگونه از دیده‌ها نهان شده است؟ ؛ پنهانی کوتاه مدت؛ نایبان چهارگانه؛ چه کسانی در غیبت کوتاه، آن حضرت را دیده اند؛ پنهانی بلند مدت؛ چه کسانی در غیبت بلند، آن حضرت را دیده اند؟ ؛ چگونه تا امروز عمر کرده است؟ ؛ هنگام ظهور؛ اوصاف و علایم آن حضرت؛ نشانه‌های ظهور؛ مدعیان دروغین مهدویت و مهدی خوانده ها؛ چگونگی و محل ظهور؛ چگونگی تسلیم شدن قدرت ها؛ چگونگی حکومت به هنگام ظهور؛ جامعه در عصر ظهور؛ شمار سال‌های زمام داری؛ پایان زندگی آن حضرت؛ پس از آن حضرت.
۵. روزگار رهایی (ترجمه یوم الخلاص)، کامل سلیمان، ۲ جلد، ترجمه: علی اکبر مهدی پور، چاپ سوم: تهران، آفاق، ۱۳۷۶.
کتاب یادشده از نظر جامعیت مباحث، کثرت تتبع روایات، روانی و شیوایی نگارش و نگاهی جدید به برخی روایات قابل توجه است. عنوان‌های فصل‌های بیست گانه این کتاب به شرح زیر است: مهدی منتظر کیست؟ ؛ سیمای حضرت مهدی علیه السلام؛ میلاد مسعود؛ راز غیبت؛ استفاده از امام غایب؛ راز طول عمر؛ غیبت صغرا؛ غیبت کبرا؛ دوران حیرت؛ انتظار؛ یاران امام زمان علیه السلام؛ روزگار رهایی؛ فرود آمدن حضرت عیسی علیه السلام؛ دولت حق؛ نشانه ها؛ اهل آخرالزمان؛ نشانه‌های خارق العاده؛ آشوب‌های جهانی؛ آشوب‌های بیگانگان؛ انقلابی‌ها و شورشی ها.
در پایان چاپ فارسی این کتاب، فهرست‌های ارزشمندی آمده که برای پژوهش گران بسیار قابل استفاده است.
سه – دیگر کتاب‌ها
برای آشنایی کسانی که قصد پژوهش در حوزه مباحث مهدوی را دارند، دو مجموعه حدیثی و چند کتاب نامه را معرفی می‌کنیم:
۱. منتخب الأثر فی الإمام الثانی عشر علیه السلام، لطف اللّه صافی گلپایگانی، ۳ جلد، چاپ اول: قم، مکتب المؤلف، ۱۴۲۲ه. ق.
این کتاب که برای نخستین بار در سال ۱۳۳۳ (برابر با ۱۳۷۳ه. ق) به چاپ رسیده، دربردارنده ۱۲۸۷ حدیث در موضوع‌های مختلف مرتبط با امام مهدی علیه السلام است که با بهره گیری از ۳۹۰ کتاب از منابع معتبر شیعه و اهل سنّت – مربوط به تفسیر، حدیث، عقاید، فقه، رجال، تاریخ، لغت و… – نوشته شده است.
کتاب یاد شده در یازده باب و ۹۴ فصل سامان یافته و در هر باب، احادیث مرتبط با یک یا چند موضوع مشخص، جمع آوری و دسته بندی شده است. مهم ترین موضوع‌هایی که در ابواب یازده گانه کتاب بدان‌ها پرداخته شده، به این شرح است: خلفای دوازده گانه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و اینکه تعداد آنها به تعداد نقبای بنی اسرائیل و حواری عیسی علیه السلام است؛ اسامی امامان دوازده گانه؛ ظهور مهدی علیه السلام؛ اسماء، اوصاف، خصایص و شمایل آن حضرت؛ ولادت امام مهدی علیه السلام، کیفیت و تاریخ آن و… ؛ حالات و معجزات امام مهدی علیه السلام در دوران غیبت صغرا و ذکر کسانی که در این دوران به مقام سفارت رسیدند؛ حالات و معجزات امام مهدی علیه السلام در دوران غیبت کبرا و ذکر کسانی که در این دوران موفق به زیارت آن حضرت شدند؛ نشانه‌های ظهور و آنچه قبل از ظهور اتفاق می‌افتد؛ آنچه پس از ظهور امام مهدی علیه السلام اتفاق می‌افتد؛ حالات اصحاب و یاران آن حضرت؛ مدت حکومت آن حضرت پس از ظهور و کیفیت زندگی او در میان مردم و… ؛ فضیلت انتظارِ فرج، تکالیف شیعه، فضیلت کسانی که آن حضرت را درک و ایشان را اطاعت کنند، کیفیت تسلیم و صلوات بر ایشان، دعاهای آن حضرت و…. چنان که خود نویسنده در مقدمه جلد اول تصریح می‌کند، وی درصدد جمع آوری همه احادیث مربوط به موضوع‌های مختلف مرتبط با امام مهدی علیه السلام نبوده و در هر زمینه، تنها به بیان نمونه یا نمونه‌هایی از احادیث موجود بسنده کرده است.
یکی از ویژگی‌های مهم کتاب یاد شده این است که با استفاده از آن می‌توان به وجود تواتر [۱] در زمینه بسیاری از موضوع‌های مرتبط با امام مهدی علیه السلام و اتفاق نظر شیعه و اهل سنّت در زمینه بسیاری دیگر از این موضوع‌ها پی برد.
۲. معجم أحادیث الإمام المهدی علیه السلام، مؤسسه المعارف الإسلامیه، تحت اشراف: علی کورانی، ۵ جلد، چاپ اول: قم، مؤسسه المعارف الإسلامیه، ۱۴۱۱ه.ق. در این مجموعه پنج جلدی که با استفاده از ۴۰۸ کتاب از منابع تفسیری، روایی، تاریخی و… شیعه و اهل سنّت تدوین شده، در مجموع، ۱۹۴۱ حدیث از احادیث پیامبر گرامی اسلام و اهل بیت در موضوع امام مهدی علیه السلام و مباحث مختلف مرتبط با آن حضرت، جمع آوری و دسته بندی شده است.
در این کتاب، ذیل هر موضوع، یک یا چند حدیث که در مصادر اولیه و متقدم ذکر شده اند، در متن آمده و در زیرنویس نیز به حدیث یا احادیث مشابهی که در همان موضوع در دیگر مصادر یافت می‌شود، اشاره شده است. از این رو، با احتساب احادیث مشابه، تعداد روایات این مجموعه بسیار فراتر از رقم یادشده خواهد بود. از آنجا که در این مجال اندک، امکان معرفی همه موضوع‌های این کتاب وجود ندارد، تنها به معرفی اجمالی مجلدهای پنج گانه این کتاب بسنده می‌کنیم: جلد اول و دوم، به احادیث نقل شده از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهاختصاص دارد که بیشتر از طریق اهل سنّت روایت شده و در آنها ۵۶۰ حدیث در نزدیک به ۱۰۰ عنوان، دسته بندی و ارائه شده است. جلد سوم و چهارم دربردارنده نزدیک به ۸۷۶ حدیث از ائمه معصومین علیهم السلاماست. گفتنی است در این دو جلد، احادیث هر یک از امامان به طور جداگانه، دسته بندی و عنوان گذاری شده است. در جلد پنجم نیز ۵۰۵ حدیث که در آنها برخی آیات قرآن به امام مهدی علیه السلام و موضوع‌های مختلف مرتبط با ایشان تفسیر و تأویل شده اند، دسته بندی و ارائه شده است.
۳. در جست وجوی قائم (معرفی ۱۸۵۲ جلد کتاب پیرامون احوالات حضرت بقیه اللّه الأعظم امام زمان علیه السلام)، سید مجید پورطباطبایی، چاپ اول: قم، مسجد مقدس صاحب الزمان قم (جمکران)، ۱۳۷۰.
۴. کتاب نامه حضرت مهدی علیه السلام (معرفی بیش از ۲۰۰۰ عنوان کتاب مستقل به زبان‌های مختلف)، ۲ جلد، علی اکبر مهدی پور، چاپ اول: قم، مؤسسه چاپ الهادی، ۱۳۷۵.
۵. دایره المعارف موعود آخرالزمان: مأخذشناسی جامع مهدویت، زیرنظر اسماعیل شفیعی سروستانی، ۷ جلد، چاپ اول: تهران، موعود عصر علیه السلام، ۱۳۸۴ – ۱۳۸۶.
در این مجموعه، آثاری که از قرن چهارم تا پانزدهم هجری قمری در زمینه موضوع مهدویت و منجی گرایی تألیف و منتشر شده اند (حدود ۲۰۰۰ کتاب) به ترتیب حروف الفبا معرفی و محتوای آنها توصیف شده است. در پایان هر جلد از مجلدات این مجموعه نیز فهرست‌های متعددی برای بازیابی بهتر اطلاعات موجود در کتاب‌های معرفی شده، آمده است که از آن جمله می‌توان به فهرست موضوعات، اعلام (اشخاص و اماکن) و کتاب‌های معرفی شده، اشاره کرد.
ب) منابع دیدگاه فرهنگی – اجتماعی
برخی از مهم ترین آثاری که با استفاده از آنها می‌توان به شناختی نسبتا جامع از دیدگاه فرهنگی – اجتماعی رسید، به شرح زیر است:
۱. خورشید مغرب (غیبت، انتظار، تکلیف)، محمدرضا حکیمی، چاپ اول: تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۲.
کتاب یاد شده در شمار محدود آثار ارزشمندی است که در سال‌های اخیر در زمینه فرهنگ مهدوی نوشته شده است.
نویسنده گران مایه این کتاب در مقدمه خود بر این نکته تأکید می‌کند که «آرمان والا، در کار ابلاغ حقایق مذهبی، گسترش تربیت صحیح و برپایی قسط و عدالت بوده است، در همه شئون جامعه، به ویژه در امور اقتصادی و معیشتی برای همگان که صورت نهایی آن در حکومت مهدی علیه السلام تحقق خواهد یافت. » بر همین اساس، در فصل‌های مختلف کتاب به ویژه از فصل یازدهم به بعد تلاش می‌کند از جامعه ایده آل مهدوی، پلی به جامعه امروز مسلمانان بزند و راهی برای تحقق آن آرمان متعالی در دوران غیبت بیابد؛ زیرا به گفته او: «خلقی که در انتظار ظهور مصلح به سر می‌برد، باید خود صالح باشد. » عنوان فصل‌های این کتاب به شرح زیر است: میلاد؛ شمایل و سیرت؛ غیبت؛ در کتاب‌های پیشینیان؛ در کتاب‌های مسلمین (اهل سنّت) ؛ در کتاب‌های مسلمین (شیعه) ؛ در قرآن کریم؛ در سوره قدر؛ در علوم عقلی؛ در علوم تجربی؛ در فلسفه تربیتی و سیاسی؛ غیبت مقاومت، نه غیبت تسلیم؛ انتظار؛ در طلب خورشید.
۲. درآمدی بر استراتژی انتظار، اسماعیل شفیعی سروستانی، ۳ جلد در یک مجلد، چاپ اول: تهران، موعود عصر، ۱۳۸۱ – ۱۳۸۳.
«در جلد اول این اثر، نگارنده از دریچه «باور مهدوی» سعی در عرضه تحلیلی کلی از اوضاع اجتماعی و فرهنگی ایران اسلامی (طی دو دهه اخیر) دارد تا پس از آن از لابه لای این اندیشه (و با توجه به شرایط ویژه تاریخی عصر حاضر)، زمینه‌های گفت وگو از «استراتژی انتظار» را فراهم آورد. » در جلد دوم کتاب نیز نویسنده تلاش کرده است ضرورت تدوین استراتژی و ملزومات آن را تبیین و ثابت کند که «گفت وگو از امام عصر علیه السلام و طرح استراتژی انتظار تنها طریق گذر از شرایط فعلی برای رسیدن به شهر امن منتظران و ورود به خیل طالبان و داعیان حضرت صاحب الزمان – ارواحنا له الفداء – است». عنوان‌های فصل‌های جلد اول، دوم و سوم کتاب یاد شده به شرح زیر است: چهار حرکت (چهار مرحله حیات انقلاب اسلامی ایران) ؛ هفت غفلت (مهم ترین اموری که در سال‌های اخیر از آنها غفلت شده است) ؛ استراتژی انتظار؛ استراتژی و ملزومات آن؛ چرا باید از موعود و استراتژی انتظار گفت؟ ؛ حجت موجّه؛ عهد؛ «پرسش از غرب» تذکر درباره تاریخ آینده است؛ لزوم تفکر و تعیین وضع؛ حیات کوفی وار، هدیه غرب، ما ناگزیر از پرسش بودیم، دروازه‌های عالم دینی و عالم غربی، ما و متدولوژی غرب، وَلایت و وِلایت؛ وِلایت حق، استقبال از تاریخ فرداست و….
۳. ماه نامه فرهنگی، اعتقادی و اجتماعی موعود
این مجله از سال ۱۳۷۶ تا کنون به طور مستمر منتشر شده است، این مجله در شماره‌های مختلف خود تلاش کرده است به مبانی اعتقادی فرهنگ مهدوی و بررسی تاریخی این موضوع بپردازد. آن گاه فرهنگ مهدوی را به عنوان یک موضوع جاری و ساری در متن اجتماع مطرح سازد. موضوعی که نسبت به هیچ یک از رویدادهای سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی در سطح ملی و بین المللی بی اعتنا نیست و نسبت به همه آنها نظر مشخصی دارد. بر اساس دیدگاه این مجله، فرهنگ مهدوی، راهی برای خروج از بن بست‌های مختلف جامعه در عرصه‌های گوناگون است.
———-
[۱]: مترجم این کتاب سید جواد مصطفوى و ناشر آن دفتر نشر فرهنگ اهل بیت علیهم السلام است.
[۱]: ر. ک: الکافى، همان، ج ۸، صص ۳۶، ۲۱۲، ۲۲۱، ۲۴۱، ۲۶۳، ۲۶۴، ۲۸۷، ۲۹۰، ۲۹۵، ۳۰۶، ۳۱۰ و ۳۳۱.
[۱]: ر. ک: مصنفات الشیخ المفید، ج ۷.
[۲]: ر. ک: همان، ج ۳.
[۱]: ترجمه نام کتاب این است: «شناساندن پیشوایان نشانه هاى هدایت به مردمان».
[۱]: ر. ک: على بن عیسى اربلى، کشف الغمّه فى معرفه الأئمّه، چاپ دوم: بیروت، دار الأضواء، ۱۴۰۵ ه-. ق، ج ۱، مقدمه به قلم رضا استادى.
[۱]: «تواتر» [در لغت] یعنى یکى پس از دیگرى و همراه با فاصله… و در اصطلاح، حدیث «متواتر»، خبر جماعتى است که سلسله روایت آن تا به معصوم در هر طبقه به حدى باشد که امکان توافق آنها بر کذب به طور عادى محال باشد و موجب علم گردد. » علم الحدیث: پژوهشى در مصطلح الحدیث یا علم الدرایه، ص ۲۳؛ ر. ک: علم الحدیث و درایه الحدیث، ج ۲، ص ۳۳. خبر متواتر به لفظى، معنوى و اجمالى تقسیم شده است. «متواتر لفظى، خبرى است که همه ناقلین، مضمون آن را یکسان و با الفاظ واحد ذکر نمایند و با هم تطابق لفظى دارند… متواتر معنوى، خبرى است که همه ناقلین مضمون واحدى را با عبارات مختلف نقل مى نمایند» علم الحدیث: پژوهشى در مصطلح الحدیث یا علم الدرایه، ص ۲۷. «متواتر اجمالى و آن علم اجمالى به صحت یکى از چند حدیثى است که در یک موضوع وارد شده» علم الحدیث و درایه الحدیث، ص ۳۷.
[معرفت امام زمان علیه السلام و تکلیف منتظران – جلد ۱، صفحه ۳۴۲]