وظایف منتظران و تکالیف شیعیان در دوران غیبت
اشاره
در مورد وظایف و تکالیف شیعیان در دوران غیبت، بسیار سخن گفته شده است. حتی در بعضی کتاب ها، از جمله کتاب مکیال المکارم فی فوائد الدعاء للقائم تا هشتاد وظیفه برای منتظران خاتم اوصیا حضرت بقیه اللّه – ارواحنا له الفداء – آمده است. [۱]
از آنجا که تبیین همه وظایفی که شیعیان در عصر غیبت بر عهده دارند، در این محدوده نمی گنجد، به شماری از مهم ترین وظایف اشاره می‌کنیم:
الف) شناخت حجت خدا و امام عصر علیه السلام
اولین و مهم ترین وظیفه ای که هر شیعه منتظر بر عهده دارد، کسب معرفت نسبت به وجود مقدس امام و حجت زمان خویش است. این موضوع چنان اهمیتی دارد که در روایات بسیاری که شیعه و اهل سنّت از پیامبر گرامی اسلام و ائمه معصومین علیهم السلام نقل کرده اند، چنین آمده است: «مَنْ ماتَ وَ لَمْ یَعْرِفْ إِمامَ زَمانِهِ ماتَ میتَهً جاهِلِیَّهً؛ هر کس بمیرد و امام زمانش را نشناسد، به مرگ جاهلی مرده است». [۲]
در روایت دیگری، کلینی از امام محمد باقر علیه السلام چنین نقل می‌کند:
مَنْ ماتَ وَ لَیْسَ لَهُ إِمامٌ فَمیتَتُهُ میتَهً جاهِلِیَّهً، وَ مَنْ ماتَ وَ هُوَ عارِفٌ لاِءِمامِهِ لَمْ یَضُرُّهُ، تَقَدَّمَ هذَا الْأَمْرُ أَوْ تَأَخَّرَ، وَ مَنْ ماتَ وَ هُوَ عارِفٌ لاِءِمامِهِ کانَ کَمَنْ هُوَ مَعَ الْقائِمِ فِی فُسْطاطِهِ. [۳]
هر کس در حالی که امامی نداشته باشد، بمیرد، مردنش، مردن جاهلیت است و هر آن که در حال شناختن امامش بمیرد، پیش افتادن یا تأخیر این امر [دولت آل محمد علیهم السلام]، او را زیان نرساند و هر کس بمیرد در حالی که امامش را شناخته، همچون کسی است که در خیمه قائم[ علیه السلام] با آن حضرت باشد.
در مورد مفهوم، ضرورت و شاخصه‌های معرفت امام پیش از این، به تفصیل سخن گفتیم و در اینجا به همین مقدار بسنده می‌کنیم. [۱]
ب) پیراستگی از بدی‌ها و آراستگی به خوبی‌ها
اشاره
وظیفه مهم دیگری که هر شیعه منتظر بر عهده دارد، پیراستن خود از ویژگی‌های ناپسند و آراستن خود به اخلاق نیکو است. در روایتی از امام صادق علیه السلام آمده است:
مَنْ سَرَّهُ أَنْ یَکُونَ مِنْ أَصْحابِ الْقائِمِ، فَلْیَنْتَظِرْ، وَ لْیَعْمَلْ بِالْوَرَعِ وَ مَحاسِنِ الْأَخْلاقِ، وَ هُوَ مُنْتَظِرٌ…. [۲]
هر کس دوست دارد از یاران حضرت قائم علیه السلام باشد، باید منتظر باشد و در این حال، به پرهیزکاری و اخلاق نیکو رفتار کند، در حالی که منتظر است.
امام عصر علیه السلام نیز با توجه به ناگهانی بودن امر ظهور، همه شیعیان را در زمان غیبت به انجام اعمال پسندیده و دوری از اعمال ناپسند فرا خوانده است:
فَلْیَعْمَلْ کُلُّ امْرِی ءٍ مِنْکُمْ بِما یَقْرَبُ بِهِ مِنْ مَحَبَّتِنا وَ لیَتَجَنَّبْ (لیَجْتَنِبْ) ما یُدْنیهِ مِنْ کَرَاهَتِنا وَ سَخَطِنا، فَإِنَّ أَمْرَنا بَغْتَهٌ فُجاءَهٌ حینَ لاتَنْفَعُهُ تَوْبَهٌ وَ لا یُنْجیهِ مِنْ عِقابِنا نَدَمٌ عَلی حَوْبَهٍ. [۳]
پس هر یک از شما باید آنچه را موجب دوستی ما می‌شود، پیشه خود سازد و از هر آنچه موجب خشم و ناخشنودی ما می‌گردد، دوری گزیند؛ زیرا فرمان ما به یک باره و ناگهانی فرا می‌رسد و در آن زمان، توبه و بازگشت برای کسی سودی ندارد و پشیمانی از گناه، کسی را از کیفر ما نجات نمی بخشد.
تهذیب نفس و دوری گزیدن از گناهان و کردار ناشایست، به عنوان یکی از وظایف منتظران در عصر غیبت، چنان اهمیتی دارد که در توقیع شریفی که از ناحیه مقدسه حضرت صاحب الامر خطاب به شیخ مفید رحمه الله صادر گشته، کردار ناشایست و گناهانی که از شیعیان آن حضرت سر می‌زند، یکی از اسباب یا تنها سبب طولانی شدن غیبت و دوری شیعیان از لقای آن بدر منیر شمرده شده است:
… فَما یَحْبِسُنا عَنْهُمْ إِلاّ ما یَتَّصِلُ بِنا مِمّا نُکْرِهُهُ وَ لانُؤْثِرُهُ مِنْهُمْ. [۱]
… پس تنها چیزی که ما را از آنان (شیعیان) پوشیده می‌دارد، همانا چیزهای ناخوشایندی است که از ایشان به ما می‌رسد و خوشایند ما نیست و از آنان انتظار نمی رود.
باید توجه داشت تنها زمانی می‌توانیم خود را منتظر امام عدالت گستر و پیرو او بدانیم که در زندگی فردی و اجتماعی خویش، راه و روش مورد نظر او را اجرا کنیم، چنان که در نامه امیرمؤمنان علی علیه السلام خطاب به عثمان بن حنیف، فرماندار بصره آمده است:
أَلا وَ إِنَّ لِکُلِّ مَأْمُومٍ إِماما یَقْتَدِی بِهِ وَ یَسْتَضیءُ بِنُورِ عِلْمِهِ، أَلا وَ إنَّ إمامَکُمْ قَدِ اکْتَفی مِنْ دُنْیاهُ بِطِمْرَیْهِ وَ مِنْ طُعْمِهِ بِقُرْصَیْهِ. أَلا وَ إِنَّکُمْ لا تَقْدِرُونَ عَلی ذلِکَ، وَ لکِنْ أعِیُنُونی بِوَرَعٍ وَ اجْتِهادٍ، وَ عِفَّهٍ وَ سَدَادٍ…. [۲]
آگاه باش که هر پیروی را پیشوایی است که پی وی را پوید و از نور دانش او روشنی جوید. بدان که پیشوای شما از دنیای خود به دو جامه فرسوده بسنده کرده و دو قرصه نان را خوردنی خویش ساخته است. بدانید که شما چنین نتوانید کرد، ولی مرا به پارسایی و کوشیدن و پاک دامنی و درستی ورزیدن یاری کنید.
از همین روست که در دعای ندبه می‌خوانیم:
اللّهُمَّ… وَ أَعِنّا عَلی تَأْدِیَهِ حُقُوقِهِ إِلَیْهِ وَ الاْءِجْتِهادِ فِی طاعَتِهِ وَ اجْتِنابِ مَعْصِیَتِهِ وَ امْنُنْ عَلَیْنا بِرِضاهُ. [۱]
خداوندا!… ما را در راه ادای حقوق او (امام مهدی علیه السلام)، تلاش در پیروی از او و دوری از مخالفت او یاری کن و با خشنودی او بر ما منت گذار.
در اینجا ممکن است پرسیده شود: از کجا می‌توان فهمید که امام زمان علیه السلام از ما چه می‌خواهد و چه کاری را می‌پسندد؟
در پاسخ به این پرسش باید دو نکته را یادآور شویم:
یک – امام زمان علیه السلام، ادامه دهنده راه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه معصومین علیهم السلام
به اعتقاد ما، همه امامان معصوم علیهم السلام، مفسران کتاب خدا و بیان کنندگان سنّت رسول خدا صلی الله علیه و آله هستند. رضایت و خشنودی امام زمان علیه السلام نیز در چیزی نیست جز آنچه در کتاب خدا آمده یا در سخنان رسول خدا صلی الله علیه و آله و دیگر امامان معصوم علیهم السلام به آن اشاره شده است. به بیان دیگر، اگر کسی به همه تکالیف و وظایفی که در قرآن و روایات معصومین علیهم السلام به آنها امر شده است، عمل کند و از همه محرمات و گناهانی که در این دو منبع الهی از آنها نهی شده است، دوری جوید، خواهد توانست رضایت امام عصر علیه السلام را چنان که باید و شاید، به دست آورد. بنابراین، هیچ لزومی ندارد که ما حتما از زبان امام زمان علیه السلام بشنویم که ایشان از چه رفتار و گفتاری، خشنود و از چه رفتار و گفتاری، ناخشنود می‌شود. چنان که پیش از این گفته شد، با مراجعه به دعایی مانند «دعای مکارم الاخلاق» که از امام سجاد علیه السلامنقل شده است، می‌توانیم پی ببریم که امام زمان علیه السلام از ما چه می‌خواهد و چه کاری را می‌پسندد.
دو – اشاره امام زمان علیه السلام به عوامل خرسندی و ناخرسندی خود
در احادیث، زیارت‌ها و دعاهایی که در طول دوران غیبت صغرا و پس از آن، به صورت توقیع یا صورت‌های دیگر از امام مهدی علیه السلام برای ما به یادگار مانده است، به صراحت تمام، آنچه موجب خرسندی یا ناخرسندی آن حضرت می‌شود، بیان و چگونه عمل کردن، چگونه سخن گفتن و چگونه اندیشیدن به ما آموخته شده است. ازاین رو، با مراجعه به مجموعه ارزشمند یادگارهای آن حضرت و تأمل و تدبّر در آنها می‌توان به راحتی هدایت را از گمراهی و صراط مستقیم را از راه کج باز شناخت. گفتنی است مجموعه سخنان و رهنمودهای امام عصر علیه السلام را برخی نویسندگان، جمع آوری و در قالب کتاب منتشر کرده اند. [۱]
برای روشن تر شدن موضوع، شایسته است که به یکی از این یادگارهای گران قدر امام عصر علیه السلام نگاهی بیفکنیم؛ همان دعای معروفی که با جمله «أَللّهُمَ اَرْزُقنا تُوفیقَ الطّاعَهِ… » آغاز می‌شود و در اوایل مفاتیح الجنان نیز آمده است. در این دعای کوتاه و مختصر، امام مهدی علیه السلام هر آنچه را شایسته است خود را بدان‌ها آراسته یا از آنها پیراسته سازیم، در قالب درخواست از خدا بیان کرده و به صورت غیرمستقیم به ما فهمانده است که به عنوان حجت خدا، چه انتظاری از ما دارد و چگونه شیعه ای را برای خود می‌پسندد.
با هم بخش‌هایی از این دعا را می‌خوانیم:
أَللّهُمَّ ارْزُقْنا تَوفیقَ الطاعَهِ وَ بُعْدَ الْمَعْصِیَهِ وَ صِدْقَ النیَّهِ وَ عِرْفانَ الْحُرمَهِ وَ أَکْرِمْنا بِالْهُدی والإِسْتِقامَهِ وَ سَدِّدْ أَلْسِنَتَنا بِالصَّوابِ وَ الحِکْمَهِ وَ املَأ قُلُوبَنا بِالْعِلمِ وَالْمَعْرِفَهِ وَ طَهِّر بُطُونَنا عَنِ الْحَرامِ وَ الشُّبْهَهِ وَ اکفُفْ أَیْدِیَنا عَنِ الظُّلْمِ وَ السِّرقَهِ واغْضُضْ أَبْصارَنا عَنِ الفُجُورِ وَ الْخِیانَهِ وَاسْدُد أَسْماعَنا عَنِ اللَّغوِ وَالْغِیْبَهِ. [۱]
بار خدایا! توفیق فرمان برداری، دوری از گناهان، درستی و پاکی نیت و شناخت حرام‌ها را روزی ما فرمای. ما را به راهنمایی و پایداری گرامی دار و زبان ما را در درست گویی و گفتار حکیمانه استوار ساز. دل ما را از دانش و معرفت سرشار کن و درون ما را از حرام و مال شبهه ناک پاکیزه گردان و دست ما را از ستمگری و دزدی بازدار و چشم ما را از فجور و خیانت بپوشان و گوش ما را از شنیدن سخن بیهوده و غیبت بر بند.
در ادامه این دعا، امام عصر علیه السلام، ویژگی‌هایی را که شایسته عالمان، دانش پژوهان، پیران، جوانان، زنان، توانگران، تنگ دستان، جنگ جویان، حکم رانان و دیگر قشرهای اجتماعی است، برمی شمارد و از خداوند می‌خواهد به هر یک از این گروه‌های اجتماعی، ویژگی‌هایی را که شایسته آنهاست، عطا فرماید.
ج) پیوند با مقام ولایت
حفظ و تقویت پیوند قلبی با امام عصر علیه السلام و تجدید دایمی عهد و پیمان با آن حضرت، یکی دیگر از وظایف مهمی است که هر شیعه منتظر در عصر غیبت بر عهده دارد. بدین معنا که یک منتظر واقعی حضرت حجت علیه السلام با وجود غیبت ظاهری آن حجت الهی هرگز نباید احساس کند که در جامعه، رها و بی مسئولیت رها شده است و هیچ تکلیفی نسبت به امام و مقتدای خود ندارد. این موضوع در روایات بسیاری مورد تأکید قرار گرفته است که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم.
در روایتی، امام محمد باقر علیه السلام در تفسیر این کلام خدای تعالی:
یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا وَ اتَّقُوا اللّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ. [۱]
ای کسانی که ایمان آورده اید، شکیبا باشید و دیگران را به شکیبایی فرا خوانید و مراقب باشید و از خدا بترسید. باشد که رستگار شوید.
می فرماید:
إِصْبِرُوا عَلی أَداءِ الْفَرائِضِ وَ صابِرُوا عَدُوَّکُمْ وَ رابِطُوا إِمامَکُمُ [ الْمُنْتَظَرُ]. [۲]
بر انجام واجبات صبر کنید و با دشمنانتان پایداری کنید و پیوند خود را با امام منتظرتان مستحکم سازید.
همچنین امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه یاد شده می‌فرماید:
إِصْبِرُوا عَلَی الْفَرائِضِ وَ صابِرُوا عَلَی الْمَصائِبِ وَ رابِطُوا عَلَی الْأَئِمَّهِ. [۳]
بر واجبات صبر کنید و یکدیگر را بر مصایب به صبر وا دارید و خود را بر پیوند با امامان [و یاری آنها] ملتزم سازید.
روایات دیگری نیز به همین مضمون از امام جعفر صادق و امام موسی کاظم علیهماالسلام وارد شده است که برای رعایت اختصار، آنها را نمی آوریم. [۴]
در روایت‌های متعددی، امامان ما، شیعیان خود را به تجدید عهد و بیعت با امام زمان خود سفارش کرده و از آنها خواسته اند در آغاز هر روز و حتی
پس از هر نماز واجب، دعای عهد بخوانند. همه این موارد از اهمیت پیوند دایمی شیعیان با مقام عظمای ولایت و حجت خدا حکایت دارد.
یکی از مشهورترین دعاهای عهد، دعایی است که سید بن طاووس آن را در کتاب ارزشمند مصباح الزائر به نقل از امام صادق علیه السلام روایت کرده و در ابتدای آن آمده است:
مَنْ دَعا إِلَی اللّهِ تَعالی أَرْبَعینَ صَباحا بِهذَا الْعَهْدِ کانَ مِنْ أَنْصارِ قائِمِنا، فَإِنْ ماتَ قَبْلَهُ أَخْرَجَهُ اللّهُ تَعالی مِنْ قَبْرِهِ، وَ أَعْطاهُ بِکُلِّ کَلِمَهٍ أَلْفَ حَسَنَهٍ، وَ مَحا عَنْهُ أَلْفَ سَیِّئَهٍ. [۱]
هر کس چهل بامداد، خدا را با این عهد بخواند، از یاوران قائم ما خواهد بود. پس اگر پیش از [ظهور] قائم از دنیا برود، خداوند تعالی، او را از قبرش خارج می‌سازد [تا قائم را یاری دهد]. خداوند به شماره هر کلمه [از آن]، هزار حسنه به او عطا کند و هزار بدی را از او برطرف می‌سازد.
به دلیل اهمیت و اعتبار مضمون این دعای شریف، بخشی از آن را نقل می‌کنیم:
أَللّهُمَّ إِنِّی أُجَدِّدُ لَهُ فِی صَبیحَهِ یَوْمِی هذا وَ ما عِشْتُ مِنْ أَیّامِ حَیاتِی عَهْدا وَ عَقْدا وَ بَیْعَهً لَهُ فِی عُنُقی لا أَحُولُ عَنْها وَ لا أَزُولُ أَبَدا، أَللّهُمَّ اجْعَلْنی مِنْ أَنْصارِهِ وَ أَعْوانِهِ وَ الذّابّینَ عَنْهُ وَ الْمُسارِعینَ إِلَیْهِ فِی قَضاءِ حَوائِجِهِ وَ الْمُمْتَثِلینَ لِأَوامِرِهِ وَ نِواهیهِ وَ الُْمحامینَ عَنْهُ وَ السّابِقینَ إِلی إِرادَتِهِ وَ الْمُسْتَشْهَدینَ بَیْنَ یَدَیْهِ. [۲]
بار خدایا! من در بامداد این روز و تمام دوران زندگانی ام، عهد و عقد و بیعتی را که از آن حضرت بر گردن دارم، با او تجدید می‌کنم که هرگز از آن عهد و بیعت
برنگردم و بر آن پایدار بمانم. بار خدایا! مرا از یاران آن حضرت و از مدافعان [حریم مقدس] او و شتابندگان در پی انجام هدف او و اطاعت کنندگان از دستورها و نواهی او و حمایت کنندگان از [وجود شریف ]او و سبقت جویان به سوی خواسته او و شهیدان در حضورش قرار ده.
دقت در عبارت‌های بالا می‌تواند تصویری روشن از مفهوم عهد و پیمان با امام و حجت زمان را ترسیم کند؛ عهد و پیمانی ناگسستنی برای یاری و نصرت امام زمان خود و پیروی مخلصانه و تا پای جان از اوامر و نواهی او.
آیا اگر هر شیعه منتظر در آغاز هر روز، با حضور و توجه، چنین عهد و پیمانی را با امام و مقتدای خود تجدید کند، هرگز به سستی، خواری، ستم و بی عدالتی تن خواهد داد؟ آیا هرگز حاضر خواهد شد که به رضای مولا و سرور خود بی اعتنا باشد و گناه کند؟ بی تردید، اگر چنین فرهنگی در هر جامعه ای حاکم شود و همه تنها در پی رضای امام زمان خود باشند، آن جامعه هرگز دچار بحران فرهنگی، از خودبیگانگی، نومیدی و انحطاط نخواهد شد. مسلّم است اگر همه شیعیان با هم دلی و همراهی، دست بیعت و یاری به سوی مولا و سرور خود دراز کنند و بر یاری او هم داستان شوند، دیری نخواهد پایید که فرج مولایشان را درک خواهند کرد و برای همیشه از ستم‌ها و ذلت‌ها رهایی خواهند یافت. در توقیع شریفی که پیش از این نیز به بخشی از آن اشاره شد، آمده است:
لَوْ أَنَّ أَشْیاعَنا، وَفَّقَهُمُ اللّهُ لِطاعَتِهِ، عَلی إِجْتِماعٍ مِنَ الْقُلُوبِ فِی الْوَفاءِ بِالْعَهْدِ عَلَیْهِمْ لَما تَأَخَّرَ عَنْهُمُ الُْیمْنُ بِلِقائِنا وَ لَتَعَجَّلَتْ لَهُمُ السَّعادَهُ بِمُشاهَدَتِنا عَلی حَقِّ الْمَعْرِفَهِ وَ صِدْقِها مِنْهُمْ بِنا. [۱]
اگر شیعیان ما که خداوند آنان را در اطاعتش یاری دهد، در وفای پیمانی که از ایشان گرفته شده است، یک دل و مصمم می‌شدند، نعمت دیدار ما از آنان به تأخیر نمی افتاد و سعادت دیدار ما برای آنها با معرفت کامل و راستین نسبت به ما تعجیل می‌شد.
شیعیان منتظر علاوه بر دعای عهد می‌توانند با بهره گیری از دعاها و زیارت‌های دیگری که مرتبط با امام عصر علیه السلام است، پیوند دایمی خود را با آن امام برقرار سازند که از آن جمله به دعای ندبه، دعای فرج، دعای زمان غیبت، استغاثه به امام زمان علیه السلام، زیارت آل یاسین، زیارت امام عصر در روز جمعه، نماز امام زمان و مانند آن می‌توان اشاره کرد. دعا به امام زمان علیه السلام در قنوت و تعقیب نمازهای پنج گانه نیز می‌تواند در ایجاد ارتباط و انس بیشتر با آن حضرت نقش داشته باشد. چشم انتظاران امام عصر علیه السلام هم چنین می‌توانند با حضور در مساجد و مکان‌های مقدسی که به امام عصر علیه السلام منسوب است، مانند مسجد جمکران در قم، مسجد سهله در نجف و سرداب مقدس سامرا، پیوند خویش را با آن حضرت روز به روز مستحکم تر سازند.
د) زمینه سازی و کسب آمادگی برای ظهور حجت حق
یکی دیگر از وظایفی که به تصریح روایات، در دوران غیبت بر عهده شیعیان و منتظران فرج قائم آل محمد علیه السلام است، کسب آمادگی‌های نظامی و فراهم کردن تسلیحات مناسب هر عصر برای یاری امام غایب است. در روایتی که نعمانی از امام صادق علیه السلام نقل کرده، آمده است:
لَیَعِدَنَّ أَحَدُکُمْ لِخُرُوجِ الْقائِمِ علیه السلام وَ لَوْ سَهْما فَإِنَّ اللّهَ تَعالی إِذا عَلِمَ ذلِکَ مِنْ نِیَّتِهِ رَجَوْتُ لِأَنْ یَنْسِیَ فی عُمْرِهِ حَتّی یُدْرِکَهُ [ فَیَکُونَ مِنْ أَعْوانِهِ وَ أَنْصارِهِ]. [۱]
هر یک از شما باید برای خروج حضرت قائم علیه السلام [ سلاحی ]آماده کند، هر چند یک تیر باشد. خدای تعالی هر گاه بداند کسی چنین نیتی دارد، امید آن است که عمرش را طولانی کند تا آن حضرت را درک کند [ و از یاران و همراهانش قرار گیرد].
در روایت دیگری، شیخ کلینی از امام ابوالحسن موسی کاظم علیه السلام نقل می‌کند:
… مَنِ ارْتَبَطَ دابَّهً مُتِوَقِّعا بِهِ أَمْرَنا وَ یَغیظُ بِهِ عَدُوَّنا وَ هُوَ مَنْسُوبٌ إِلَیْنا أَدَّرَ اللّهُ رِزْقَهُ، وَ شَرَحَ صَدْرَهُ وَ بَلَّغَهُ أَمَلَهُ وَ کانَ عَوْنا عَلی حَوائِجِهِ. [۱]
… هر کس اسبی را به انتظار امر ما نگاه دارد و به سبب آن، دشمنان ما را خشمگین سازد، در حالی که او منسوب به ماست، خداوند روزی اش را فراخ گرداند، به او شرح صدر عطا کند، او را به آرزویش برساند و در رسیدن به خواسته هایش یاری کند.
همچنین شیخ کلینی از ابوعبداللّه جعفی، روایتی را نقل می‌کند که توجه به مفاد آن سودمند است:
قالَ لی أَبُوجَعْفَرٍ مُحَمَّدٌ بنِ عَلیٍّ علیهماالسلام: کَمِ الرِّباطُ عِنْدَکُمْ؟ قُلْتُ: أَرْبَعُونَ. قالَ علیه السلام، لکِنْ رِباطَنَا الدَّهْرُ. [۲]
حضرت ابوجعفر محمد بن علی (امام باقر) علیهماالسلام به من فرمود: منتهای زمان مرابطه (مرزداری) [۳]
نزد شما چند روز است؟ عرضه داشتم: چهل روز. فرمود: ولی مرابطه ما مرابطه ای است که همیشه هست….
علامه مجلسی در شرح این فرمایش امام می‌فرماید:
بر شیعیان واجب است که خود را بر اطاعت امام برحق و انتظار فرج او ملتزم سازند و برای یاری اش آماده باشند. [۱]
شیخ محمد حسن نجفی نیز در کتاب جواهرالکلام در شرح این روایت می‌فرماید:
مرابطه در این روایت به معنای اراده انتظار فرج در تمام ساعات شبانه روز است، همچنان که در بعضی از روایات نیز به این معنا اشاره شده است، نه مرابطه مصطلح در فقه. [۲]
شاید بتوان گفت کلام صاحب جواهر نیز در نهایت به همان کلام مجلسی برمی گردد که فرمود: مرابطه در این روایت به معنای آمادگی برای یاری امام منتظر است.
رمز اینکه شیعه باید هر لحظه آماده یاری امام خود باشد، این است که زمان ظهور مشخص نیست و هر آن که اراده خداوند تعلق گیرد، ممکن است
ظهور رخ دهد. بنا براین، شیعیان باید همواره در حال آماده باش به سر برند تا در زمان ضرورت، به فرمان امام خود برای مقابله با مستکبران و ستم کاران جهان به پا خیزند.
با نگاهی به تاریخ شیعه می‌توانیم به عمق باور مردم به موضوع ظهور و آمادگی همیشگی آنها برای این موضوع پی ببریم. ابن بطوطه در سفرنامه خود می‌نویسد:
ندبه شیعیان حِلّه برای امام زمان:… در نزدیکی بازار بزرگ شهر، مسجدی قرار دارد که بر در آن، پرده حریری آویزان است و آنجا را «مسجد صاحب الزمان» می‌خوانند. شب‌ها پیش از نماز عصر، صد مرد مسلح با شمشیرهای آخته… اسبی یا استری زین کرده می‌گیرند و به سوی مسجد صاحب الزمان روانه می‌شوند. پیشاپیش این چارپا، طبل و شیپور و بوق زده می‌شود. سایر مردم در طرفین این دسته حرکت می‌کنند و چون به مسجد صاحب الزمان می‌رسند، در برابر در ایستاده و آواز می‌دهند که: «بسم اللّه، ای صاحب الزمان، بسم اللّه بیرون آی که تباهی روی زمین را فراگرفته و ستم فراوان گشته. وقت آن است که برآیی تا خدا به وسیله تو، حق را از باطل جدا گرداند… » و به همین ترتیب، به نواختن بوق و شیپور و طبل ادامه می‌دهند تا نماز مغرب فرا رسد…. [۱]
باید توجه داشت که شیوه آمادگی برای ظهور، به شرایط زمان و مکان بستگی دارد و اگر در بعضی روایات، از آماده کردن اسب و شمشیر برای ظهور ولیّ امر علیه السلام سخن به میان آمده و برای آن، فضیلت بسیار شمرده شده است، به این معنا نیست که اینها موضوعیت دارند. با قدری تأمل روشن می‌شود که ذکر این موارد تنها به عنوان تمثیل و بیان لزوم آمادگی رزمی برای یاری آخرین حجت حق است. در این عصر بر شیعیان لازم است که با فراگرفتن فنون رزمی و مسلح شدن به تجهیزات نظامی روز، خود را برای مقابله با دشمنان قائم آل محمد علیه السلام آماده سازند. در حال حاضر، به دلیل حاکمیت دولت شیعی و حکومت فقیه جامع الشرایط بر سرزمین اسلامی ایران، این وظیفه در درجه اول بر عهده حکومت اسلامی است که در هر زمان، نیروی مسلح کشور را در بالاترین حد آمادگی نظامی قرار دهد تا به فضل خدا در هر لحظه که اراده الهی بر ظهور منجی بشر، حضرت مهدی – عجّل الله تعالی فرجه – قرار گرفت، بتوانند به بهترین صورت در خدمت آن حضرت باشند.
امام خمینی رحمه الله با وسعت دیدی که داشت، «کسب آمادگی برای ظهور» را بسیار فراتر از آنچه گفته شد، مطرح می‌کرد و معتقد بود که باید از هم اکنون برای گسترش قدرت اسلام در جهان تلاش کنیم تا زمینه ظهور چنان که باید، فراهم شود. ایشان در این زمینه می‌فرمود:
همه ما انتظار فرج داریم و باید در این انتظار خدمت کنیم. انتظار فرج، قدرت اسلام است و ما باید کوشش کنیم تا قدرت اسلام در عالم تحقق پیدا کند و مقدمات ظهور – ان شاءالله – تهیه شود. [۱]
ه) ارتباط با فقیهان و مراجع تقلید
از یک سو می‌دانیم که در دوران غیبت، هیچ یک از احکام اسلام تعطیل نمی شود و باید تا آمدن امام عصر علیه السلام، به همه آنچه اسلام از ما خواسته است، عمل کنیم. از سوی دیگر می‌دانیم که امکان دست رسی به امام معصوم علیه السلام و فراگرفتن مستقیم احکام دین از ایشان، برای ما وجود ندارد. حال در این شرایط چه باید کرد؟ آیا دست روی دست بگذاریم و به هیچ یک از احکام اسلام عمل نکنیم یا به هر آنچه خود احتمال می‌دهیم درست باشد عمل کنیم؟ به یقین، هیچ یک از این دو راه ما را به مقصود نمی رساند. در اینجا این پرسش مطرح می‌شود که آیا امامان معصوم علیهم السلام برای شیعیان خود در زمان غیبت فکری نکرده اند؟ در پاسخ به این پرسش باید گفت ائمه علیهم السلام، تکلیف ما را در زمان غیبت و دست رسی نداشتن به امام معصوم مشخص کرده و به ما فرموده اند که به فقیهان جامع الشرایط مراجعه کنیم. در روایتی که امام حسن عسکری علیه السلام از امام صادق علیه السلام نقل می‌کند، چنین می‌خوانیم:
فَأَمّا مَنْ کانَ مِنَ الْفُقَهاءِ صائِنا لِنَفْسِهِ، حافِظا لِدینِهِ، مُخالِفا عَلی هَواهُ، مُطیعا لِأَمْرِ مَوْلاهُ، فَلِلعَوامِ أَنْ یُقَلِّدُوهُ وَ ذلِکَ لایَکُونُ إِلاّ بَعْضُ فُقَهاءِ الشّیعَهِ لا کُلُّهُمْ. [۱]
… امّا هر یک از فقیهان که نفس خود را بازدارنده، دین خود را نگه دارنده، هوای خود را پس زننده و اوامر مولای خود را اطاعت کننده بود، بر عوام (مردم) لازم است که از او پیروی کنند و تنها بعضی از فقیهان شیعه هستند که از این صفات برخوردارند، نه همه آنها.
امام عصر علیه السلام نیز در یکی از توقیع‌های خود در پاسخ اسحاق بن یعقوب می‌فرماید:
وَ أَمَّا الْحَوادِثُ الْواقِعَهُ فَارْجِعُوا فیها إِلی رُواهِ حَدیثِنا فَإِنَّهُمْ حُجَّتی¨ عَلَیْکُمْ وَ أَنَا حُجَّهُ اللّهِ عَلَیْهِمْ. [۲]
… و امّا در رویدادهایی [ که در آینده] پیش می‌آید، به راویان حدیث ما مراجعه کنید؛ زیرا آنها حجت بر شما هستند و من حجت خدا بر ایشان.
چنان که می‌دانید در طول ۶۹ سال غیبت صغرا؛ یعنی از سال ۲۶۰ تا ۳۲۹ ه. ق، چهار تن از بزرگان شیعه به عنوان «نواب خاص»، واسطه میان امام مهدی علیه السلام و مردم بودند. آنها پرسش‌های علما و بزرگان شیعه و حتی برخی از مردم معمولی را با آن حضرت مطرح می‌کردند و ایشان پاسخ می‌دادند. با پایان یافتن دوران غیبت صغرا و آغاز دوران غیبت کبرا، دیگر کسی به عنوان نایب خاص معرفی نشد و مردم موظف شدند برای یافتن پاسخ پرسش‌های دینی خود، به راویان احادیث اهل بیت علیهم السلام که همان فقیهان جامع الشرایط بودند، مراجعه کنند. از آن زمان به بعد، فقیهان به عنوان نواب عام امام عصر علیه السلام مطرح شدند و رسالت هدایت شیعه را در عصر غیبت بر عهده گرفتند.
بنابراین، بر همه منتظران امام عصر علیه السلام لازم است که بنا به فرموده امامان خود، با پیروی از فقیهان و مجتهدان واجد شرایط، اعمال دینی خود را انجام دهند. در زمینه امور اجتماعی و سیاسی نیز وظیفه مردم، اطاعت از فقیهی است که بزرگان شیعه به عنوان «ولیّ فقیه» انتخاب کرده اند.
و) دعا برای سلامتی امام عصر علیه السلام
از روایات و ادعیه نقل شده از معصومان برمی آید که هر شیعه وظیفه دارد پیوسته برای سلامتی امام عصر خود و رفع هرگونه خطر و آسیب از وجود شریف او دعا کند. در اینجا به نمونه‌هایی از آنها اشاره می‌کنیم:
۱. علامه مجلسی رحمه الله در بیان اعمال ماه مبارک رمضان می‌نویسد:
از جمله وظایفی که در هر شب (ماه رمضان) مقرر شده، این است که بنده در آغاز هر دعای نیکو و در پایان هر عمل پسندیده، آن کس را که جانشین خداوند – جلّ جلاله – در میان بندگان و سرزمین‌های او می‌داند، یاد کند؛ زیرا آن جانشین، عهده دار همه نیازمندی‌های روزه دار است؛ از خوراکی و آشامیدنی او گرفته تا همه آنچه او در نظر دارد؛ یعنی همه اسباب و وسایلی که در اختیار جانشین پروردگار بزرگ (رب الارباب) است. همچنین هر روزه دار وظیفه دارد آن جانشین خدا را به آنچه شایسته مانند اوست، دعا کند و معتقد باشد که خداوند – جل جلاله – و جانشینش بر وی منت گذاشته اند که چنین جایگاه و منزلتی را به او بخشیده اند. [۱]
مجلسی پس از این عبارت، روایتی را از ابن ابی قره نقل می‌کند که در آن، به نقل از صالحین علیهم السلام چنین آمده است:
در شب بیست و سوم ماه رمضان، ایستاده و نشسته و در هر حالی که هستی و همچنین در تمام این ماه و به هر صورت ممکن، بلکه در تمام مدت روزگارت، پس از بزرگداشت نام خدای تعالی و درود و صلوات بر پیامبر و خاندان او بگو:
أَللّهُمَّ کُنْ لِوَلیِّکَ الْقائِمِ بِأَمْرِکَ، مُحَمّدَبْنَ الْحَسَنِ الْمَهدِیِ عَلَیهِ وَ علی آبائِهِ أَفْضَلَ الصَّلاهِ وَ السَّلامِ، فی¨ هذِهِ السّاعَهِ وَ فی¨ کُلِّ ساعَهٍ، وَلِیّا وَ حافِظا وَ قائِدا وَ ناصِرا وَ دَلیلاً وَ مُؤَیِّدا حَتّی تُسْکِنَهُ أَرْضَکَ طَوْعا وَ تُمَتِّعَهُ فیها طُوْلاً و عَرْضا…. [۲]
خداوندا، ولیّ و برپا کننده امرت، محمد، زاده حسن، مهدی را – که برترین درودها و سلام‌ها بر او و پدرانش باد – در این ساعت و در همه ساعت ها، سرپرست، نگه دار، راهبر، یاور، راهنما و پشتیبان باش تا او را [نه، از سر زور، بلکه] به اختیار [مردم] در زمین جایگاه بخشی و او را در درازا و پهنای زمین بهره ور و کامران سازی.
چنان که در عبارت مرحوم مجلسی نیز آمده بود، دعای ما به امام زمان علیه السلام در واقع شکرانه نعمت وجود حجت خداست. آن شخصیت بزرگواری که هر چه داریم از اوست و همه نعمت‌های مادی و معنوی عالم به واسطه او به ما ارزانی می‌شود.
۲. امام سجاد علیه السلام در بسیاری از دعاها و مناجات‌های خود، دعا به امام و ولی عصر را مورد توجه قرار داده است و از جمله در دعای روز عرفه از خداوند چنین درخواست می‌کند:
أَللّهُمَّ فَأَوْزِعْ لِوَلِیِّکَ شُکْرَ ما أَنْعَمْتَ بِهِ عَلَیهِ و أَوْزِعْنا مِثْلَهُ فِیهِ وَ اتِهِ مِنْ لَدُنْکَ سُلْطاناً نَصِیراً وَ افْتَحْ لَهُ فَتْحاً یَسیِراً وَ أعِنْهُ بِرُکْنِکَ الأَعَزِّ وَ اشْدُدْ أَزْرَهُ وَ قَوِّ عَضُدَهُ وَ راعِهِ بِعَیْنِکَ وَ احْمِهِ بِحِفْظِکَ وَ انْصُرْهُ بِمَلائِکَتِکَ وَ امْدُدْهَ بِجُنْدِکَ الأغْلَبِ. [۱]
بار خدایا، به ولیّ خود الهام کن که شکر نعمتی را که به او ارزانی داشته ای به جای آرَد و به ما نیز الهام ده که شکر نعمت هدایت او را به جای آریم و او را از جانب خود سلطه و توانایی ده و به آسانی راه پیروزی بر او بگشای و به نیرومندترین ارکان قدرت خود یاری اش فرمای و پشتش محکم و بازوانش توانا گردان و زیر نظر مراقبت خویش قرار ده و در سایه حفظ خود حفظش کن و به ملایکه خود یاری اش ده و به شکر پیروزمند خود مددش رسان.
۳. امام رضا علیه السلام نیز از سال‌ها پیش از تولد نسل چهارم خود با بیان‌های متعدد و متفاوت، او را دعا کرده و یاری اش را از خداوند خواسته است. در یکی از این دعاها چنین می‌خوانیم:
أَللّهمَّ أَصْلِحْ عَبْدَکَ وَ خَلیفَتَکَ بِما أَصْلَحْتَ بِهَ أَنبِیائَکَ وَ رُسُلَکَ وَ حُفَّهُ بِمَلائِکَتِکَ وَ أَیِّدْهُ بِرُوحِ القُدُسِ مِنْ عِنْدَکَ وَ اسْلُکْهُ مِنْ بَینِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَدا یَحْفِظُونَهُ مِنْ کُلِّ سُوءٍ وَ أَبْدِلْهُ مِنْ بَعدِ خَوْفِهِ أَمْنا یَعبُدُکَ لا یُشرِکَ بِکَ شَیئا وَ لا تَجْعَل لِأَحَدٍ مِنْ خَلقِکَ عَلی وَلیِّکَ سُلطانا وائذَن لَهُ فی¨ جِهادِ عَدُوِّکَ وَ عَدُوِّهِ وَاجْعَلنی¨ مِنْ أَنصارِهِ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیءٍ قَدیرٌ. [۱]
خداوندا! [امور] بنده و جانشینت را اصلاح کن، آن چنان که [امور ]پیامبران و رسولانت را اصلاح کردی. او را با فرشتگانت در بر گیر و با روح القدس از جانب خودت یاری کن. در پشت سر و پیش روی نگهبانانی قرار ده که او را از بدی در امان دارند. بیم و نگرانی او را به امنیت و آرامش تبدیل کن تا تنها تو را بپرستد و کسی را برای تو شریک نگیرد. هیچ یک از آفریدگانت را بر ولیّ ات مسلط مساز. اجازه جهاد با دشمنان تو و دشمنان خودش را به او عطا کن و مرا از یاران او قرار ده؛ زیرا تو بر همه چیز توانایی.
با توجه به روایات یاد شده، همه ما وظیفه داریم که پیوسته به یاد امام زمان خود باشیم و در دعاهای خود هیچ گاه دعا برای سلامتی و طول عمر آن حضرت را فراموش نکنیم؛ زیرا این دعا در گام نخست، ادای بخش بسیار ناچیزی از حقوق بی شماری است که امام عصر علیه السلام برعهده همه ما دارند و در مرحله بعد، سپاس و ستایشی است به درگاه خداوند متعال که ما را از نعمت وجود حجت معصوم خود بهره مند ساخته و آن حضرت را واسطه میان خود و بندگانش قرار داده است.
ز) دعا برای تعجیل فرج
یکی از وظایف مهمی که بنا به تصریح حضرت صاحب الامر علیه السلام بر عهده همه منتظران گذاشته شده، دعا برای تعجیل فرج است. امام عصر علیه السلام در توقیعی که خطاب به اسحاق بن یعقوب صادر شده است، می‌فرماید: «وَ أَکْثِرُوا الدُّعاءَ بِتَعْجیلِ الْفَرَجِ، فَإِنَّ ذلِکَ فَرَجُکُمْ؛ برای تعجیل فرج بسیار دعا کنید که فرج شما همان است». [۱]
امام حسن عسکری علیه السلام نیز دعا برای تعجیل فرج را شرط رهایی از فتنه‌های دوران غیبت دانسته است و می‌فرماید:
وَ اللّهِ لَیَغیبَنَّ غَیْبَهً لایَنْجُو فیها مِنَ الْهَلَکَهِ إِلاّ مَنْ ثَبَّتَهُ اللّهُ عَلَی الْقَولِ بِإِمامَتِهِ وَ وَفَّقَهُ [فیها ]للدُّعاءِ بِتَعْجیلِ فَرَجِهِ. [۲]
به خدا سوگند، [ او] غیبتی خواهد داشت که در آن تنها کسانی از هلاکت نجات می‌یابند که خداوند آنها را بر قول به امامتش ثابت قدم داشته و در دعا برای تعجیل فرجش موفق کرده است.
دعا برای تعجیل فرج چنان اهمیتی دارد که امام صادق علیه السلام ،می فرماید:
مَنْ قالَ بَعْدَ صَلوهِ الْفَجْرِ وَ بَعْدَ صَلوهِ الظُّهْرِ: «أَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِمُحَمَّدٍ وَ عَجِّلْ فَرَجَهُمْ» لَمْیَمُتْ حَتّی یُدْرِکَ الْقائِمَ. [۳]
هر کس پس از نماز صبح و نماز ظهر بگوید: «خداوندا! بر محمد و خاندان او درود فرست و در فرج ایشان تعجیل کن»، نمیرد تا قائم را دریابد.
در روایت دیگری نیز آمده است که هر کس چنین کند، خداوند، شصت حاجت او را برآورده می‌سازد؛ سی حاجت از حوایج دنیا و سی حاجت از حوایج آخرت. [۱]
بنابراین، همه شیعیان باید در طول شبانه روز، در اوقات نماز و ایامی که در آنها دعا سفارش شده است، دعا برای تعجیل فرج را به عنوان یک تکلیف و وظیفه مهم عصر غیبت فراموش نکنند. همچنین این دعا را بر همه دعاهای خود مقدّم کنند تا خداوند به برکت این دعا، آنها را از همه فتنه‌ها و آشوب‌های زمان غیبت در امان نگه دارد و همه گرفتاری‌ها و غم و غصه‌های آنها را برطرف سازد.
ح) بزرگداشت یاد و نام حضرت مهدی علیه السلام
اشاره
مؤمنان باید نام همه معصومین علیهم السلام را بزرگ بدارند و جز با تعظیم و احترام از آنها یاد نکنند. در این میان، امام مهدی علیه السلام جایگاه ویژه ای دارد؛ زیرا:
۱. ایشان امام عصر و زمان ما و حجت حیّ و حاضر و ناظر خداوند هستند؛
۲. آن حضرت، وارث همه فضایل و شایستگی‌هایی هستند که در خاندان رسالت وجود داشته است؛
۳. آن امام، احیاکننده مکتب اهل بیت علیهم السلام، بلکه احیاکننده دین و دین باوری در سراسر جهان هستند؛
۴. ایشان در میان امامان پیش از خود نیز از جایگاه ویژه ای برخوردار بود. تا آنجا که امام صادق علیه السلام در پاسخ کسی که از ایشان می‌پرسد: «آیا قائم علیه السلام متولد شده است؟ »، می‌فرماید: «لا وَ لَوْ أَدْرَکْتُهُ لَخَدَمْتُهُ أیّامَ حَیاتی¨؛ خیر، ولی اگر او را دریابم، در همه ایّام زندگانی‌ام خدمت گزارش خواهم بود». [۱]
بزرگداشت یاد و نام امام مهدی علیه السلام، مصداق‌های مختلفی دارد که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:
یک – برپا خاستن هنگام شنیدن نام‌های آن حضرت
بر همه ارادتمندان حضرت مهدی علیه السلام لازم است هنگام شنیدن نام‌ها و القاب آن حضرت، به ویژه نام مبارک «قائم» از جا برخیزند و نسبت به امام خود ادای احترام کنند.
روایت شده است روزی در مجلس حضرت صادق علیه السلام، نام مبارک حضرت صاحب الامر علیه السلام برده شد. امام ششم برای تعظیم و احترام نام آن حضرت، از جای خود برخاست و قیام فرمود. [۲]
همچنین نقل شده است زمانی که دعبل خزاعی قصیده معروف خود در وصف اهل بیت علیهم السلام را در پیش گاه امام رضا علیه السلام خواند، آن امام با شنیدن نام حضرت حجت علیه السلام از جای برخاست. دست خود را به نشانه تواضع بر سر گذاشت و برای تعجیل در فرج آن حضرت دعا کرد. [۳]
برخاستن هنگام شنیدن نام امام مهدی علیه السلام می‌تواند به معنای اعلام آمادگی برای یاری آن حضرت و همچنین اعلام درک حضور و شهود ایشان باشد.
دو – نکوداشت روزهای منسوب به آن حضرت
شیعیان باید در روزهایی مانند اعیاد چهارگانه اسلامی (فطر، قربان، غدیر و جمعه)، شب و روز نیمه شعبان به طور ویژه به یاد امام غایب خود باشند و با خواندن زیارت آن حضرت و خواندن دعاهایی مانند دعای ندبه، عهد و فرج، پیمان خود را با امامشان تجدید کنند.
سه – آغاز کردن هر روز با سلام به پیش گاه آن حضرت
منتظران امام مهدی علیه السلام باید در آغاز هر روز و در تعقیب نماز صبح، سلام به مولای خود را فراموش نکنند و بسته به فرصت و وقتی که دارند، با یکی از زیارت‌های وارد شده یا دعای عهد، به امام خود عرض ارادت کنند تا هرگز یاد و نام آن حضرت از دل هایشان نرود.
با توجه به آنچه گفته شد، اگر بخواهیم مفهوم انتظار در مکتب تشیع را در چند جمله بیان کنیم، می‌توانیم بگوییم انتظار در مکتب تشیع، حالت انسانی است که با پیراستن وجود خویش از بدی‌ها و آراستن آن به خوبی ها، در ارتباطی مستمر با امام و حجت زمان خویش، همه همت خود را صرف زمینه سازی ظهور مصلح آخرالزمان می‌سازد و برای تحقق وعده الهی نسبت به برپایی دولت کریمه اهل بیت علیهم السلام با تمام وجود تلاش می‌کند.
———-
[۱]: ر. ک: مکیال المکارم، ج ۲، ص ۱۰۴ به بعد.
[۲]: بحار الأنوار، ج ۸، ص ۳۶۸ و ج ۳۲، صص ۳۲۱ و ۳۳۳؛ همچنین ر. ک: ینابیع الموده، ج ۳، ص۳۷۲.
[۳]: الکافى، ج ۱، ص ۳۷۱، ح ۵.
[۱]: ر. ک: همین کتاب، صص ۱۴۵-۲۵۵.
[۲]: کتاب الغیبه نعمانى، ص ۲۰۰، ح ۱۶.
[۳]: الإحتجاج، ج ۲، ص ۵۹۹؛ بحار الأنوار، ج ۵۳، ص ۱۷۶، ح ۷.
[۱]: بحار الأنوار، ج ۵۳، ص ۱۷۷.
[۲]: نهج البلاغه ترجمه: سید جعفر شهیدى، نامه ۴۵، ص ۳۱۷.
[۱]: بحار الأنوار، ج ۹۹، ص ۱۰۹.
[۱]: از آن جمله مى توان به این کتاب‌ها اشاره کرد: محمد خادمى شیرازى، مجموعه سخنان، توقیعات و ادعیه حضرت بقیه اللّه علیه السلام، چاپ دوم: قم، رسالت، ۱۳۷۷؛ سید حسن شیرازى، کلمه الإمام المهدى علیه السلام، ترجمه: سید حسن افتخارزاده سبزوارى، تهران، آفاق، چاپ اول: ۱۴۰۷ه. ق؛ محمد الغروى، المختار من کلمات الإمام المهدى علیه السلام، چاپ اول: قم، مؤلف، ج ۳، ۱۴۱۴ ه. ق.
[۱]: مفاتیح الجنان، دعاى امام زمان علیه السلام.
[۱]: سوره آل عمران ۳، آیه ۲۰۰.
[۲]: کتاب الغیبه نعمانى، ص ۱۹۹؛ همچنین ر. ک: البرهان فى تفسیر القرآن، ج ۱، ص ۳۳۴، ح ۴.
[۳]: البرهان فى تفسیر القرآن، ج ۱، ص ۳۳۴، ح ۲.
[۴]: همان.
[۱]: مصباح الزائر، ص ۴۵۵؛ بحار الأنوار، ج ۹۹، ص ۱۱۱.
[۲]: همان.
[۱]: بحار الأنوار، ج۵۳، ص۱۷۷.
[۱]: کتاب الغیبه نعمانى، ص ۳۲۰، ح ۱۰.
[۱]: الکافى، ج ۶، ص ۵۳۵، ح ۱.
[۲]: همان، ج۸، ص۳۸۱، ح۵۷۶.
[۳]: «مرابطه» چنان که فقیهان در کتاب جهاد گفته اند، این است که شخص مؤمن براى جلوگیرى از هجوم و نفوذ مشرکان و کافران در مرزهاى کشور اسلامى یا هر موضعى که از آن احتمال حمله اى علیه مسلمانان مى رود، به حال آماده باش و در کمین به سر برد. ر. ک: محمدحسن نجفى، جواهرالکلام فى شرح شرایع الإسلام، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۷، ج۲۱، ص۳۹. این عمل در زمان غیبت امام معصوم علیه السلام مستحب بوده و فضیلت هاى بسیارى براى آن بر شمرده شده است، چنان که در روایتى که به طریق اهل سنّت از رسول گرامى اسلام نقل شده، آمده است: «رِباطُ یَوْمٍ وَ لَیْلَهٍ خَیْرٌ مِنْ صِیامِ شَهْرٍ وَ قِیامِهِ، وَ إِنْ ماتَ مُرابِطا جَرَى عَلَیْهِ عَمَلُهُ وَ أَجْرى عَلَیْهِ رِزْقُهُ وَ أَمِنَ مِنَ الفُتَّانِ؛ یک شبانه روز مرابطه (مرزدارى) در راه خدا از اینکه شخص یک ماه روزها روزه باشد و شب‌ها به عبادت قیام کند، ثوابش بیشتر است. پس هرگاه در این راه بمیرد، عملى که انجام داده است، بر او جریان خواهد یافت و روزى اش بر او جارى خواهد شد و از فرشته اى که در قبر مرده‌ها را امتحان مى کند، ایمن خواهد ماند. » (کنزالعمّال فی سنن الأقوال و الأفعال، ج۴، ص۲۸۴، ح۱۰۵۰۹) در مورد اینکه حداقل و حداکثر زمان مرابطه چه اندازه است، باید گفت حداقل زمان مرابطه، سه روز و حداکثر آن چهل روز است؛ زیرا اگر از این مقدار بیشتر شود، دیگر مرابطه بر آن صدق نمى کند و جهاد شمرده مى شود. شخص هم از ثواب جهادکنندگان برخوردار مى شود. (ر. ک: جواهر الکلام، ج ۲۱، صص ۴۱ و ۴۲).
[۱]: مرآه العقول فى شرح أخبار آل الرسول، ج ۲۶، ص ۵۸۲.
[۲]: جواهر الکلام، ج ۲۱، ص ۴۳.
[۱]: ابن بطوطه، سفرنامه، ج ۱، ص ۲۷۲، به نقل از: محمد حکیمى، در فجر ساحل، چاپ نوزدهم: تهران، آفاق، ۱۳۷۵، ص ۵۵؛ براى مطالعه بیشتر در این زمینه ر. ک: رسول جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، چاپ اول: قم، انصاریان، ۱۳۷۵، ج ۲، صص ۶۹۴ – ۶۹۷.
[۱]: صحیفه نور، ج۷، ص۲۵۵.
[۱]: وسائل الشیعه، ج ۱۸، ص ۹۵، ح ۲۰.
[۲]: کمال الدین و تمام النعمه، ج ۲، ص ۴۸۳، ح ۴؛ کتاب الغیبه طوسى، ص ۱۷۷.
[۱]: بحار الأنوار، ج ۹۴، صص ۳۴۸ و ۳۴۹، به نقل از: إقبال الأعمال، ص۸۶.
[۲]: همان.
[۱]: صحیفه سجادیه، ترجمه: عبدالمحمد آیتى، چاپ چهارم: تهران، سروش، ۱۳۸۰، صص ۳۰۵و ۳۲۵ نیایش چهل و هفتم.
[۱]: معجم احادیث الإمام المهدى علیه السلام، ج ۴، ص ۱۷۱، به نقل از: محمد بن حسن طوسى شیخ طوسى، مصباح المتهجّد، بیروت، ۱۴۱۱ ه. ق، ص ۳۲۶.
[۱]: کمال الدین و تمام النعمه، ج ۲، ص ۴۸۳، ح ۴؛ کتاب الغیبه طوسى، ص ۱۷۶.
[۲]: کمال الدین و تمام النعمه، ج ۲، ص ۳۸۴.
[۳]: مصباح المتهجّد، ص ۳۲۸.
[۱]: ر. ک: ابراهیم بن على کفعمى، المصباح، تهران، ۱۳۴۹، ص ۴۲۱.
[۱]: کتاب الغیبه نعمانى، ص ۲۴۵، ح ۴۶.
[۲]: نجم الثاقب، ص ۵۲۳.
[۳]: منتخب الأثر فی الإمام الثانى عشر علیه السلام، ج ۳، صص ۲۲۵ و ۲۲۶، ح ۱۲۴۳.
[معرفت امام زمان علیه السلام و تکلیف منتظران – جلد ۱، صفحه ۲۹۶]